Stability of former political borders in morphogenetic aspect of rural settlement in Poland

The article presents the results of studies on selected issues of the stability of historical political boundaries in terms of morphological diversity of the villages. As a result of diagnostic analysis one can identify some fragments of the former borders that reflect on various structure of contemporary forms of rural layouts in adjacent areas with different political affiliation in the past. The research included two specific cases of boundaries from the period of Polish–Lithuanian Commonwealth: former border between the Crown and Lithuania in the region of Podlachia and the border between the State of Teutonic Knights (later Duchy of Prussia) in area of southern Masuria and Kurpie Region. Author of paper also analyzed two cases of the boundaries after partitions of Poland: first one separating Chelmno and Dobrzyn Land and second one between Prussia and Russia (so-called the Congress Poland) along river of Prosna, separating two parts of historical Wieluń Land. As a result of research one can indicate some evidences of an influence of borders and the different legal and political systems, on the diversity of types of rural layouts. The phenomenon of the stability of borders in the morphogenetic aspect of rural settlement depends largely on their duration and has a discontinuous character. Due to diffusion of settlements patterns it is possible to identify commonly the buffer form of relic borders, which is reflected in transitional areas characterized by morphological heterogeneity.

Artykuł prezentuje wyniki badań poświęconych wybranym zagadnieniom trwałości historycznych granic politycznych w aspekcie zróżnicowania morfogenetycznego wsi. W wyniku analiz o charakterze diagnostycznym zidentyfikowano odcinki dawnych granic, które odzwierciedlają się współcześnie w odmiennej strukturze form rozplanowania na sąsiadujących obszarach wykazujących w przeszłości różną przynależność polityczną. W zakresie badań szczegółowych uwzględniono dwa przypadki granic z okresu staropolskiego: dawnej granicy między Koroną a Litwą na Podlasiu oraz granicę między Państwem Zakonnym, a późniejszymi Prusami Książęcymi i Rzeczpospolitą na obszarze pogranicza mazurskokurpiowskiego. Analizie poddano również dwa przypadki granic porozbiorowych: rozdzielających ziemię chełmińską i dobrzyńską oraz fragment granicy wzdłuż Prosny rozdzielający dawną ziemię wieluńską pomiędzy Prusy i Rosję (tzw. Kongresówkę). Dowiedziono wpływu funkcjonowania granic oraz odmiennych systemów prawno-politycznych na zróżnicowanie typów układów ruralistycznych. Okazało się, że zjawisko trwałości granic w zakresie morfogenezy osadnictwa wiejskiego zależne jest proporcjonalnie od ich stabilności i wykazuje charakter dysjunktywny. Ze względu na dyfuzję wzorców rozplanowania mamy zazwyczaj do czynienia z buforowym charakterem granic reliktowych, czego wyrazem są przejściowe obszary cechujące się niejednorodnością morfologiczną.