Polityki pamięci i dyskursy pamięci w 100-lecie wybuchu I wojny światowej

Rok wybuchu I wojny światowej jest uznawany za cezurę wyznaczającą „długi koniec” XIX w., oznaczającą koniec sposobu funkcjonowania osiemnastowiecznej Europy i ówczesnego stylu prowadzenia polityki zagranicznej. Wielka Wojna lat 1914-1918 rozpoczęła wiek konfliktów i globalnych podziałów. Jej skala była nieporównywalna z wcześniejszymi konfliktami zbrojnymi. Po raz pierwszy działania wojenne spolaryzowały świat, angażując jednocześnie 33 państwa i niewiele pozostawiając neutralnymi. W działania zbrojne zaangażowanych zostało 65 mln żołnierzy. Poległo około 8 mln ludzi, ponad 20 mln zostało rannych i prawie 8 mln uznano za zaginionych. Trauma ofiar, bezpośrednich i pośrednich, dotknęła całą Europę. Wojnę poprzedziły drżenia struktur społeczno-politycznych i ekonomicz- nych, odczuwalne szczególnie w Europie, a wynikające z rywalizacji między dwoma głównymi blokami państw sojuszniczych: Trójprzymierzem (Niemcy, Austro-Węgry, Włochy) i Trójporozumieniem (Francja, Wielka Brytania, Ro- sja). Bezpośrednio na wybuch wojny wpłynęły konflikty: niemiecko-brytyjski, niemiecko-francuski, niemiecko-rosyjski, austriacko-rosyjski i austriacko- serbski. Rozpoczęcie Wielkiej Wojny zapoczątkował dokonany w Sarajewie 28 czerwca 1914 r. zamach na austro-węgierskiego następcę tronu arcyksięcia Franciszka Ferdynanda i jego żonę Zofię. Wydarzenie to doprowadziło do wypowiedzenia przez Austro-Węgry wojny Serbii, co nastąpiło 28 lipca. Kilka dni przełomu lipca i sierpnia 1914 r. zdominowały stawiane przez państwa ultimata i następujące w wyniku ich niespełnienia wypowiedzenia wojny. Powiązania sojusznicze między państwami wywołały lawinowy wzrost liczby państw uwikłanych w konflikt, który ostatecznie toczył się między państwa- mi centralnymi: Niemcami, Austro-Węgrami, Turcją, Bułgarią a państwami Ententy: Francją, Wielką Brytanią, Rosją oraz Włochami, Serbią, Stanami Zjednoczonymi. Kończąca czteroletnie starcia zbrojne konferencja pokojowa w Paryżu niosła nadzieję na trwały pokój na świecie, a podpisany 28 czerwca 1919 r. traktat wersalski, ustanawiający nowy ład międzynarodowy, wraz z kolejno zawieranymi traktatami z sojusznikami Niemiec, miały stworzyć dobre warunki do budowy bezpieczeństwa i wolności. Późniejsze losy świata zweryfikowały te założenia.Mimo kolejnej wojny światowej dotkliwe konsekwencje Wielkiej Wojny, odczuwane nie tylko przez pokonanych, ale także przez państwa i społeczeństwa zwycięskie, pozostały żywe przez dekady, trwając w zbiorowej i indywidualnej pamięci. 100. rocznica wybuchu I wojny światowej stała się przyczynkiem do rozważań o europejskiej pamięci historycznej i jej narodowych wersjach. Postawiono wiele pytań o sens prowadzenia konfliktów zbrojnych oraz warunki i zasady budowania podstaw trwałego pokoju i bezpieczeństwa. Obserwacja przebiegu obchodów rocznicowych w różnych państwach oraz poruszanych przy ich okazji kwestii doprowadziła do konstatacji o odmiennym postrzeganiu historii w państwach europejskich, jej relatywizacji oraz reinterpretacji dawnych aspiracji państw narodowych. Czy zatem w Europie mamy do czynienia ze współistnieniem uzupełniających się wizji przeszłości, czy raczej z rywalizacją narodowych polityk pamięci? Czy narodowe rozbieżności mogą mieć istotne znaczenie dla procesu kształtowania tożsamości europejskiej oraz przebiegu obecnych i przyszłych procesów integracyjnych na kontynencie? Autorzy analizują pamięć historyczną w Niemczech (Zbigniew Mazur), Austrii i na Węgrzech (Piotr Szlanta), Francji (Marek Mikołajczyk), Wielkiej Brytanii (Jacek Tebinka), USA (Jadwiga Kiwerska), Rosji (Stanisław Bieleń), Czechach (Grzegorz Gąsior), Serbii (Dariusz Wybranowski) i Polsce (Piotr Madajczyk). Praca jest efektem grantu badawczego realizowanego pod kierownictwem Joanny Dobrowolskiej-Polak, finansowanego ze środków Fundacji Konrada Adenauera w Polsce.

Fundacja Konrada Adenauera w Polsce

Joanna Dobrowolska-Polak