Historycy i historia wobec pamięci. Refleksje na marginesie wielkich dyskusji

Badania historyków nad wyobrażeniami i sądami różnych grup i wspólnot (w tym narodowych) na temat ich przeszłości w ostatnich dziesięcioleciach dynamicznie się rozwinęły. Centralne miejsce zajmują w nich kwestie związane z pamięcią, przekazem doświadczenia młodszym generacjom czy odgórnego modelowania pamięcią zbiorową. Inspiracją – podobnie jak w przypadku socjologów czy kulturoznawców – były prace Maurice’a Halbwachsa i Pierre’a Nory. Rozwój tych badań wiązał się z kryzysem tradycyjnej historiografii i wpływem ogólnych przemian w naukach humanistycznych. Zainteresowania te łączyły się z analizami ruchów narodowych i klasowych, w których tworzenie i upowszechnianie tożsamości grupowej odgrywało naczelną rolę. Istotny jest także kontekst społeczny funkcjonowania historiografii, który uwypukla dysonans między rzekomo obiektywną, pozbawioną emocji historią naukowców a „historią przeżywaną/żywą” reszty społeczeństwa. Nierzadko historia jako nauka oraz pamięć historyczna (zbiorowa) postrzegane są wręcz jako konkurenci. Zauważalny wpływ otoczenia społecznego i politycznego na kształt pamięci o przeszłości wiedzie do realizowania różnych polityk historycznych (polityk pamięci), w czym udział bierze także państwo. Stosunek historyków do tych działań jest zróżnicowany. Podkreślane są obawy związane z upowszechnianiem zmitologizowanych wizji przeszłości narodowej, które byłyby sprzeczne ze stanem badań (historią). Z drugiej strony wielu historyków uważa za właściwe współdziałanie w umacnianiu narodowej wspólnoty poprzez edukację historyczną i określone praktyki upamiętniania. Pozyskiwania i zabezpieczania świadectw autobiograficznych jest ważnym obszarem działania współczesnych historyków.