Teologia komparatywna. Geneza, opcje, szanse i problemy

This article describes the comparative theology and focuses on its criti­cal assessment. As a scientific discipline, it has been developed mainly in Anglo-Saxon circles and recently in Germany, as well. In the first part the author presents origins and the concept of comparative theology. It is generally understood as a theological discipli­ne which reflects on other religions within the frame of dialogue with religio­logical sciences, especially with the empiri­cal comparative religion. The micro-logi­cal nature (i.e. specific issues) and the consisten­tly applied comparative method distinguish it from the theology of religions. It is not, however, a part of religious studies in general because it does not confine itself to mere description of religious phenomena, but it raises the question of its veracity. Comparative theologians do not distance themselves from their own religion, but they attempt to look at it from the perspective of other traditions in the context of genuine interreligious dialo­gue. The comparative theology is highly diverse (there is no just one concep­tion of it). The author illustrates this diversity with the views of two compa­rative theologians: F.X. Clooney and R.C. Neville. The second part of the article deals with methodological issues. The methodological status of compa­rative theology has not been fully established yet. Two issues are particularly important here; the relation of the comparative theology with empirical reli­gious studies and its relationship to the theology of religions. The author does not agree with the thesis that the comparative theology should replace the theology of religions. Decisive in this respect is the unclear theological nature of comparative theology. Mere focusing on the veracity of religious beliefs does not make theology out of it. The philosophy of religion raises this issue as well. On the other hand allegations of comparative theologians against the theology of religions are partly true (i.e. vagueness, apriority of judgments, underestimation of otherness/difference, etc.). In such a si­tuation a creative cooperation of both disciplines could be the solution, with a “com­parative theology of religions” as a final consequence.

Niniejszy artykuł stawia sobie za cel prezentację i krytyczną ocenę teologii komparatywnej (comparative theology). Dyscyplina ta uprawiana jest głównie w środowiskach anglosaskich, a ostatnio w Niemczech. W części pierwszej ukazano genezę oraz pojęcie teologii komparatyw­nej. Widzi się w niej dys­cyplinę teologiczną, która w dialogu z innymi naukami religiologicz­nymi, zwłaszcza z empirycznym religioznawstwem (comparative religion), dokonuje refleksji nad innymi religiami. Tym, co odróżnia ją od teologii religii, jest jej mikrologiczny charakter (tj. koncentracja na zagadnieniach szczegółowych) oraz konsekwentnie stosowana metoda po­równawcza. Nie jest ona jednak religioznawstwem, gdyż nie poprzestaje na zwykłym opisie zjawisk religij­nych, ale stawia pytanie o ich prawdziwość. Teolog komparatywny nie dys­tansuje się też od własnej tradycji religijnej, ale stara się na nią spojrzeć z perspektywy innych trady­cji, z którymi prowadzi uczciwy dialog. Teologia komparatywna jest zjawiskiem wysoce zróż­nicowanym (nie ma jednej koncep­cji tej dyscypliny). Różnorodność tę ukazano na przykładzie komparatystyki F.X. Clooney'a oraz R.C. Neville’a. Kolejna część artykułu poświęcona jest kwestiom metodologicznym. Status metodologiczny teologii komparatywnej nie jest jeszcze do końca ustalony. Dwa zagadnienia są tutaj szczególnie ważne: relacja teologii komparatywnej do empirycznych nauk o religii oraz jej stosunek do teologii religii. Autor nie zgadza się z tezą, że teologia kom­paratywna powinna zastąpić teologię religii. Niejasny jest przede wszyst­kim teologiczny charakter teologii komparatywnej. Samo podjęcie kwestii prawdzi­wości prze­konań religijnych nie czyni z niej jeszcze teologii. Także filozofia religii podnosi tę kwes­tię. Z drugiej strony zarzuty teologów komparatywnych pod adresem teologii religii są po części słuszne (ogólnikowość, apriorycz­ność wydawanych sądów, niedocenianie inności/odmien­ności itd.). W takiej sytuacji można by sobie życzyć twórczej kooperacji obydwu dyscyplin. Efek­tem tego mogłaby być „komparatywna teologia religii”.