Polska frazeologia gestu: od informacji somatycznej do idiomu

Autorka na podstawie bogatej literatury przedmiotu i własnych obserwacji związków frazeologicznych w języku polskim omawia stosunki, jakie w komunikacji językowej zachodzą między kodem werbalnym a somatycznym, między frazeologizmami słownymi a gestami, mimiką i pozycją ciała. Celem artykułu jest ukazanie, w jaki sposób gesty oraz ich werbalne frazeologiczne odpowiedniki nabierają metaforycznego charakteru, a następnie stają się idiomami. Wyróżnia przypadki, kiedy 1/ gesty zakorzenione w reakcjach biologicznych organizmu mają charakter uniwersalny i wchodzą do komunikacji słownej na zasadzie prostej informacji o emocjach (zmarszczenie brwi i zwężenie oczu jako oznaka złości); 2/ gesty są uwarunkowane biologicznie, ale przyjmują interpretację kulturową (odwrócenie się do kogoś plecami oznaczające dosłownie ruch ciała może też przyjąć znaczenie metaforyczne odmowy udzielenia pomocy); 3/ gesty mają charakter czysto symboliczny, są fizycznie niewykonalne, a ich werbalny wyraz ma charakter metaforyczny, jest idiomem (ugryźć się w język, łamać sobie głowę, zrywać boki). Szczególnym przypadkiem są związki frazeologiczne i idiomy zaczerpnięte z innej kultury lub innego języka, ulegają one bowiem modyfikacjom semantycznym, a ich językowe parafrazy tworzą stałe związki frazeologiczne (np. pokazać komuś figę).

On the basis of the rich literature of the subject and observations of the Polish phraseology, the author discusses the relationships between the code and gesture in linguistic communication. The article attempts to show in what way gestures and their verbal phraseological counterparts become metaphors and eventually idioms. The following cases are discussed: 1) gestures rooted in biological reactions of the organism are universal and contribute to verbal communication as simple information about emotions (frowning and squinting as a sign of anger); 2) gestures are biologically conditioned but interpreted in culture (turning one’s back on someone may be taken as a refusal to help); 3) gestures are purely symbolic, physically impossible, and their verbal aspect is metaphorical, idiomatic (ugryźć się w język ‘bite one’s tongue’, łamać sobie głowę ‘rack one’s brain’, lit. ‘break one’s head’, zrywać boki ‘laugh heartily’, lit. ‘tear off one’s sides’). A special case are phraseological units and idioms borrowed from another language or culture: they are semantically modified and their paraphrases become fixed (e.g. pokazać komuś figę ‘refuse to do something’, lit. ‘show someone a fig’).