Najwcześniejsze polskie ogrody krajobrazowe w świetle materiałów źródłowych (opisów, traktatów i poematów)

Artykuł przedstawia historię rozwoju ogrodów nieformalnych w Polsce. Najwcześniejsze założenia tego typu powstały w 3. tercji XVIII w. Tę pierwszą fazę zakładania ogrodów swobodnych odnotowali licznie przybywający wówczas do nas publicyści, podróżnicy, dyplomaci, naukowcy, którzy pozostawili po sobie bezcenne źródłowo „opisy podróży”. Ich osąd bywał nieraz boleśnie szczery. Wielu właścicielom tych ogrodów zarzucano bowiem chęć błyszczenia i popisu, często nieudolne i niesmaczne naśladowanie wzorców obcych, a bardzo rzadko szczere zamiłowanie. Tego ostatniego nie sposób odmówić zasłużonym polskim ogrodnikom-dyletantom: Izabeli Czartoryskiej, Aleksandrze Lubomirskiej, Aleksandrze Ogińskiej, Helenie Radziwiłłowej i Stanisławowi Kostce Potockiemu. To dzięki nim, inspirowanym wieloma europejskimi podróżami i jeszcze liczniejszymi publikacjami poświęconymi sztuce ogrodowej, powstała w ostatnich latach istnienia Rzeczpospolitej i pierwszych jej unicestwienia mozaika form ogrodowych, trudnych czasami do sklasyfikowania, które później przyjęto nazywać „angielskimi”, choć bliżej im wówczas było do wielu krajobrazowych ogrodów francuskich.

The article presents a history of development of informal gardens in Poland. The earliest gardens of this kind arose in the 3rd terce of the 18th century. This first phase of establishing freestyle gardens was noted by many journalists, travelers, diplomats, scientists who came to us at that time and who left behind priceless „travel descriptions”. Their judgment was sometimes painfully honest. Many owners of these gardens were accused of glistening and showing off, often ineptly and unpalatably imitating foreign patterns, and very rarely manifesting sincere involvement. The latter cannot be denied to Polish gardeners-dilettantes: Izabela Czartoryska, Aleksandra Lubomirska, Aleksander Ogińska, Helena Radziwiłowa and Stanisław Kostka Potocki. It is thanks to them, inspired by many European journeys and even more numerous publications devoted to garden art, that in the last years of the Republic’s existence and the first few of its downfall, a mosaic of garden forms appeared, sometimes difficult to classify, later named “English”, though they were closer to many French landscape gardens at that time.