Transformations in Peasant Agriculture in Yugoslavia and Poland

W artykule podjęto zagadnienie porównania wybranych cech społeczno-ekonomicznej sytuacji wsi i rolnictwa chłopskiego w Jugosławii i w Polsce. System ustrojowy w analizowanych krajach opiera się na zasadach socjalizmu (w Jugosławii "socjalizmu samorządowego"). Bardzo podobna jest (zaś odmienna niż w innych państwach socjalistycznych) struktura form własności ziemi - ca 80% gruntów pozostaje w rękach indywidualnych gospodarstw chłopskich, gospodarstwa te są stosunkowo małe pod względem obszaru: średnia wielkość w Jugosławii - 3,8 ha, w Polsce - 5,4 ha. W obu krajach istniejąca struktura agrarna ma swoje mocne podłoże historyczne - w wieku XIX i początkach XX w. kapitalizm wykazywał tam cechy niedorozwoju, co ze szczególną siłą powodowało utrwalenie się struktury drobnotowarowej w gospodarce narodowej, a warstwy chłopskiej - w strukturze społeczeństwa. W okresie po II wojnie światowej, w wyniku intensywnych procesów industrializacji, zachodzą w obu krajach duże procesy deagraryzacji; w Jugosławii w ciągu trzydziestu lat udział ludności rolniczej wśród ogółu zmniejszył się z 73% do 28,5%, zaś w Polsce z ok. 50% do 21,5% w roku 1981. Towarzyszył temu proces migracji ludności wiejskiej do miast - w latach 1948-1981 o ok. 25% wzrósł odsetek ludności miejskiej w analizowanych krajach. Procesy deagraryzacji wywołały w obu krajach te same procesy pochodne, tj.:starzenie się ludności rolniczej, albowiem odchodzą z rolnictwa przede wszystkim ludzie młodzi; 2 ) feminizacja rolnictwa chłopskiego wyrażająca się w przewadze kobiet nad mężczyznami w gospodarce chłopskiej (zwłaszcza w starszych grupach wiekowych, w młodszych zaś jest odwrotnie, co też jest poważnym problemem ekonomicznym i społecznym); 3) niski stosunkowo poziom kwalifikacji, osób pozostających na gospodarstwie, wynikający zarówno z zaawansowanego wieku części rolników, jak i z tzw. "negatywnej selekcji" tj. z faktu, że młodzież lepiej wykształcona częściej niż pozostała odchodzi z rolnictwa. Z procesami wyżej wskazanymi współwystępowały: a) zjawisko "niedookreślonych" celów stawianych przed rolnictwem chłopskim przez politykę rolną (ważny aspekt ideologiczny); b)brak obiektywnych przesłanek realizacji efektywnej produkcji rolnej (deficyt środków produkcji itp.); c )traktowanie rolnictwa de facto jako "gorszego" sektora gospodarki (tak w sferze ekonomicznej, jak i społecznej, więc praca w rolnictwie i wieś zajmowały odległe miejsce w systemie wartości społecznych. W rezultacie tych procesów rolnictwo chłopskie w analizowanych krajach znalazło się w impasie, co odzwierciedliło się bezpośrednio w znacznie niższej, w stosunku do swych potencjalnych możliwości, produkcji rolnej. W ostatnim okresie czasu w obu krajach na skutek kłopotów gospodarczych duże nadzieje wiąże się ze wzrostem produkcji rolnej, odmiennie jednak - jak się wydaje - postrzega się perspektywy rozwojowe rolnictwa chłopskiego.