Ruthenian wooden sacral architecture in the Polish-Ukrainian Carpathian region - selected problems of preservation and conservation

This thesis focuses on the topic of Ruthenian wooden sacral architecture in the Polish-Ukrainian Carpathian region. The aim of the author was to show lasted for over two centuries history of the destruction of wooden churches in the Carpathians and the measures taken to stop this process. The first chapter discusses the topic of building traditional Eastern rite churches and the typology of the forms developed on the basis of the extant to these days objects. The second chapter presents ongoing since the end of the eighteenth century process of the replacement wooden religious buildings with brick structures. Also in this part of thesis author described the emerging century later, the Ukrainian elite interest in folk religious constructions. In the third chapter is shown fate of wooden churches after the Second World War, when the communist government fought against the Greek Catholic Church. The final chapter presents contemporary methods of protection of extant traditional Carpathian Eastern rite churches in Poland and Ukraine.

Drewniane cerkwie znajdujące się w polsko-ukraińskich Karpatach uważane są za jeden z najbardziej rozpoznawalnych symboli tego regionu. Ponadto stanowią one pomniki ruskiej tradycji, która od wieków obecna była na tym terenie. Niestety do dzisiaj zachowało się tylko niewiele karpackich drewnianych świątyń wschodniego obrządku. Jest to spowodowane tym, że przez ostatnie stulecia były one celowo rozbierane. W niniejszej pracy przedstawiona została, trwająca od ponad dwóch wieków, historia niszczenia drewnianych cerkwi w polskich i ukraińskich Karpatach, a także działania podejmowane w celu zatrzymania tego procesu. W pierwszym rozdziale poruszone zostały kwestie związane z budowaniem tradycyjnych drewnianych świątyń obrządku wschodniego. Autor opisał w tej części pracy technikę w jakiej wznoszono karpackie cerkwie, czym kierowano się dokonując wyboru gatunku drewna i miejsca lokalizacji świątyni oraz kim byli fundatorzy i budowniczowie cerkwi. Ponadto w rozdziale tym podjęty został temat typologii form karpackich budowli kultowych wschodniego obrządku.Kolejny rozdział opisuje trwający od końca XVIII stulecia do II wojny światowej proces zanikania wznoszonych z drewna cerkwi na rzecz budowli murowanych. Jak przedstawił autor, duży wpływ na zniszczenie wielu drewnianych świątyń w Galicji miały do połowy XIX w. józefińskie reformy. Do zburzenia znacznej ilości drewnianych cerkwi doszło również na przełomie XIX i XX stuleci w wyniku wzrostu poziomu zamożności galicyjskiej wsi. W tym samym czasie ludowa architektura sakralna przyciągała uwagę wielu uczonych, doceniających jej walory artystyczne. Szczególne zainteresowanie karpackimi cerkwiami wykazywali przedstawiciele ukraińskich elit, niestety nie zatrzymało to burzenia świątyń przez wiejskie społeczności.Rozdział trzeci traktuje o losach drewnianych budowli kultowych obrządku wschodniego po 1945 r., kiedy to komunistyczne władze konsekwentnie zwalczały Kościół greckokatolicki. Omawiany w niniejszej pracy obszar Karpat został po II wojnie światowej podzielony granicą oddzielającą PRL oraz USRR. W obu państwach wiele drewnianych cerkwi w wyniku politycznych decyzji zburzono lub pozbawiono jakiejkolwiek opieki. Upadek komunizmu nie przyniósł nagłego polepszenia sytuacji zabytkowych obiektów sakralnych w Karpatach. Przez wiele lat, zarówno w niepodległej Polsce jak i Ukrainie, świątynie te nie miały nadal odpowiedniej opieki.Ostatni rozdział przedstawia współczesne formy ochrony zachowanych do dziś przykładów tradycyjnej architektury cerkiewnej w Karpatach. Autor opisał w nim jak wygląda wsparcie dla tych zabytkowych świątyń ze strony organów polskiej i ukraińskiej administracji państwowej, a także organizacji pozarządowych. Ponadto w tej części pracy ukazano zakończone sukcesem starania konserwatorów z Polski i Ukrainy o wpis szesnastu karpackich drewnianych cerkwi na listę światowego dziedzictwa UNESCO. Celem niniejszej pracy było opisanie burzliwej historii drewnianego budownictwa cerkiewnego w Karpatach oraz zaakcentowanie jak ważne są działania związane z opieką nad zachowanymi do dziś obiektami. Choć już pod koniec XIX w. liczni naukowcy zaczęli doceniać architektoniczną wartość karpackich świątyń wschodniego obrządku, przez całe następne stulecie nie ustawał proces ich masowego usuwania z krajobrazu. Do dziś pozostało w Karpatach tylko niewiele przykładów ruskiej drewnianej architektury sakralnej, dlatego wymagają one szczególnej ochrony.