Obrazy świata tradycyjnego w wybranych utworach gawędowych Henryka Rzewuskiego, Wincentego Pola i Władysława Syrokomli

Praca przedstawia wyznaczniki gatunkowe gawędy opisane przez Andrzeja Waśkę i przechodzi do analizy trzech przykładów: Pamiątek Soplicy, Przygód Benedykta Winnickiego i Urodzonego Jana Dęboroga. Gawędy zostały podzielone na dwie grupy: neosarmackie (Pamiątki Soplicy i Przygody Benedykta Winnickiego) oraz postępowe (Urodzony Jan Dęboróg).Utwory neosarmackie przedstawiają tradycyjne społeczeństwo szlacheckie jako serdeczne, radosne, religijne i społeczne, lecz czyny szlachciców nie zgadzają się z tym obrazem. Są samolubni, aroganccy, pyszni, a religia stała się dla nich rytuałem. Większość z nich dba jedynie o siebie, a niektórzy nie wahają się poświęcić własnych przekonań dla zysku lub zapewnienia sobie bezpieczeństwa. Pochwała takiego zachowania pochodzi jedynie od narratora. Autor natomiast podkreśla najbardziej dosadne naruszenia kodu kulturowego swoich (a także dzisiejszych) czasów, niemniej traktuje starego narratora z pobłażliwością.Postępowa gawęda wylicza błędy szlacheckich poprzedników postaci i przedstawia nowy sposób myślenia. Zamienia wszystkie zwyczaje XVIII wieku na nowoczesne i szczere. Gawęda tworzy podział między ojcem głównego bohatera - Pawłem - i jego nauczycielem - Definitorem. Ojciec chce wychować swojego syna w sposób tradycyjny dla jego stanu, natomiast Definitor przekonuje młodzieńca, by porzucił nieznaczące gesty i żył prostym życiem w zgodzie z Boskim porządkiem i innymi ludźmi.Praca porównuje dwie odmienne postawy w pięciu kategoriach: 1. Postać typowego szlachcica, 2. Postać wzorowa, 3. Podejście do religii, 4. Perspektywa szlachcica, 5. Stosunek autora do przeszłości.

The work presents determinants of the tale (polish term: ‘gawęda’) described by Andrzej Waśko and proceeds to analysis of three examples: Pamiątki Soplicy, Przygody Benedykta Winnickiego and Urodzony Jan Dęboróg. The tales are divided into two groups: neosarmiatian (Pamiątki Soplicy and Przygody Benedykta Winnickiego) and modern (Urodzony Jan Dęboróg). Neosarmiatian ones present the old order of nobles as being hearty, joyful, religious and social whereas the actions and deeds of noblemen show the exact opposite. They are selfish, arrogant, proud of themselves and treat religion as a ritual. Most of them only care about their own existence, and some don’t even hesitate to sacrifice their beliefs for the profit or safety. Approbation for such behaviour comes only from narrator. Author on the other hand enlight-ens the most visible violations of cultural code of his time (and of present time as well), nev-ertheless he treats the old narrator with lenience.Modern group points out mistakes and flows of characters’ noble ancestors and presents a new way of thinking. It transforms all habits of XVIIIth century into modern and honest be-haviours. The tale makes a division between main character’s father – Paweł – and his teacher – Definitor. Father wants to raise his son in a traditional way of his state, whereas Definitor persuades the boy to abandon meaningless rites and live a simple life in harmony with God’s orders and other people.The work compares two different attitudes in five categories: 1. typical nobleman, 2. model character, 3. attitude to religion, 4. nobleman’s perspective, 5. author’s attitude to tradition.