Mentalność żołnierzy na podstawie pamiętników wojennych z lat 1604-1612

Mentalność polsko-litewskiego środowiska żołnierskiego, będąca zasadniczym przedmiotem niniejszej pracy, stanowi rodzaj zagadnienia, którego główną problematykę wytyczają rozmaite napięcia – zarówno te, jakie rodziły się pomiędzy „szlacheckim" a „rycerskim", pomiędzy „szlacheckim" a „żołnierskim", aż wreszcie – w decydującej konfrontacji tego, kim i czym faktycznie stawał się człowiek wystawiony na brutalność oraz okrucieństwa rzeczywistości wojennej. Aby w pełni prześledzić, w jaki sposób destrukcji ulegał stanowy system wartości, niezbędne było zrekonstruowanie wspólnego dla uczestników „dymitriad” rdzenia imponderabiliów – świata wartości i postaw, które stanowiły fundament ówczesnej mentalności zbiorowej. Ten został odtworzony na podstawie traktatów moralizatorskich, artykułów wojskowych oraz utworów propagandowych. Na tle zbudowanego wzorca postępowania i w oparciu o wypracowany model, podjęta została próba przeanalizowania rzeczywistego sposobu myślenia szlachcica-żołnierza. Oparte na relacjach pamiętnikarskich badania skupione zostały na grupie polskich i litewskich żołnierzy, którzy wzięli udział w „dymitriadach”. Stworzyli oni spójną grupę poddaną wspólnym wzorcom, działających w specyficznej sytuacji polityczno-społecznej i kierowanych analogicznymi motywacjami. Konstrukcję pracy podporządkowano dychotomii zachodzącej w mentalności badanej grupy – pomiędzy stanowymi wartościami a wojskową moralnością. O ile bowiem na podstawowym poziomie zarówno szlachecka jak i żołnierska świadomość realizowały się w duchu analogicznych potrzeb, a obraz świata tworzyły im jednakowe odniesienia do przedmiotów postaw, ich mentalność uzewnętrzniała się odmiennie na gruncie zadań i przedsięwzięć. Dlatego też w drugim rozdziale przeanalizowany został „szlachecki” zestaw pojęć (odnośników), ujęty w trzech modułach, który tworzył stanowy rdzeń świadomości badanej grupy. W ostatniej części rozważaniom poddano przedmioty postaw związane bezpośrednio z wojną – będące źródłem silnych napięć. W rozdziale tym niezwykle istotne jest ukazanie licznych przykładów łamania stanowych ideałów. Pozwala to na możliwie pełne odtworzenie mentalności szlachcica-żołnierza – z uwzględnieniem swoistego konfliktu wewnętrznego.

The mentality of the Polish-Lithuanian soldier milieu, which is the main subject of this work, is a kind of issue whose main problems are set by various tensions - both those that arose between "noble" and "knightly", between "noble" and "soldier", and finally - in the decisive confrontation of who and what a man exposed to the war reality actually became. To fully explore how the noble system of values was destroyed, it was necessary to reconstruct the imponderabilia core common to the participants of the 'Dimitriads' – the world of values and attitudes that constituted the foundation of the then collective mentality. This one was recreated on the basis of moralizing treatises, military law and propaganda writings. Based on this recreated model, an attempt was made to analyze the real way of thinking of a nobleman-soldier. The research based on memoirs was focused on the group of Polish and Lithuanian soldiers who took part in the 'Dimitriads'. They formed a coherent group subjected to common patterns, operating in a specific political and social situation and guided by similar motivations. The structure of the work was subordinated to the dichotomy occurring in the mentality of the studied group - between state values and military morality. While, at the basic level, both the noble and soldiers' consciousness realized themselves in a spirit of analogous needs, their mentality was different within tasks. Therefore, in the second chapter, the "noble" set of terms (references) which constituted the state core of consciousness of the studied group was analyzed. In the last part, subjects related directly to the war were considered - they were sources of strong tensions. In this chapter it is extremely important to show numerous examples of breaking noble ideals. This allows for the full reconstruction of the nobility-soldier mentality - taking into account a kind of internal conflict.