Przyczynek do badań w zakresie językowo-kulturowego obrazu dni tygodnia w polskim i rumuńskim kalendarzu ludowym.
Związki frazeologiczne z leksemem „piątek”
Począwszy od lat 1970-1980 zależności między językiem a kulturą stały się stopniowo dziedziną coraz częściej badaną przez językoznawców. Analizowanie tych zależności zdecydowanie skierowało ponownie lingwistykę w stronę nauk humanistycznych, zaś element etno- , zawarty w używanym przez autorkę terminie etnolingwistyka należy interpretować jako skrót od wyrazu etnologia, będącego synonimem antropologii typu amerykańskiego.
U podstaw niniejszych analiz leży przekonanie, że etnolingwistyczne ujęcie, zakładające, że język służy nie tylko porozumiewaniu się, ale jest też narzędziem interpretowania rzeczywistości i w pewien sposób narzuca obraz świata, jest dobrym punktem wyjścia również w zakresie opracowań porównawczych. Przez opracowanie porównawcze rozumiem, w tym przypadku, uporządkowane zestawienie dostępnego materiału językowego w obu językach oraz próby wyjaśnienia motywacji semantycznej konstrukcji utrwalonych, zmetaforyzowanych oraz ich źródła – „szlaku kulturowego” danego leksemu, bądź też frazeologizmu. Opis tak zwanych stereotypów językowych mieści się w typie badań (zwanym „polskim kognitywizmem”), prowadzonych od lat przez polskich językoznawców, a sam termin stereotyp używany jest w swoim pierwotnym znaczeniu, nadanym mu przez Lippmanna schematycznego i jednostronnego „obrazu w głowie ludzkiej” jakiegoś zjawiska, człowieka, rzeczy – i zarazem opinię o nim przyswojoną z otoczenia jeszcze przed poznaniem samego obiektu (cf. Lippmann Walter, 1922, Public Opinion, New York).
Analizowane przykłady pochodzą ze zbioru polskich przysłów oraz z kartoteki Słownika Gwar Polskich. Do opisów, typu etnologicznego, symboliki piątego (licząc po niedzieli) dnia tygodnia, spotykanych w rumuńskiej literaturze przedmiotu (cf. M. Mesnil, A. Popova; R. Levonian itd.), koncentrującego się na dwóch (lub nawet trzech) postaciach Sfânta Vineri/Parascheva pragnę dołączyć opis, którego punktem wyjścia są dane językowe. W języku i kulturze polskiej dni tygodnia nie były personifikowane - a więc dane pochodzące z folkloru są, dla filologa - językoznawcy,”słabszym” punktem wyjścia przy porównaniu międzyjęzykowym, niż „twarde” poświadczenia językowe ( konstrukcje utrwalone). Moim celem są analizy porównawcze, polsko-rumuńskie, poparte niejednokrotnie danymi z zakresu etnologii czy historii. Klasyfikacja zebranych przykładów według struktur wyjściowych, motywujących naddane znaczenie przenośne, pozwala stwierdzić istotne podobieństwa między językiem polskim i rumuńskim w zakresie związanym z chrześcijaństwem (struktury: hierarchia dni tygodnia, post i umartwienia; nazwy Wielkiego Piątku). W obu językach przetrwały też ślady przedchrześcijańskich wierzeń dotyczących feralnego charakteru piątku. Elementem różniącym natomiast zasób nazewniczy tych języków jest, stosunkowo liczna, podklasa „odniesienia do innych, niereligijnych aspektów życia codziennego”, zawierająca rumuńskie przykłady wykazujące związek z niechrześcijańską mitologią akwatyczną (Vinerea Tămăduirii, Vinerea Izvorului), zielarstwem (Vinerea Ierbii, Vinerea Omanului), tradycjami ludowymi (Vinerea Sântoaderului), przesądami (Vinerea Ouălor, Vinerea Furnicilor).
A monographic article contributing to the research on the linguistic and cultural image of days of the week in the Polish and Romanian folk calendar.
Set phrases with the lexeme “Friday”
Since the years 1970–1980, the relationships between language and culture have been increasingly often subject to research carried out by linguists. Undoubtedly, the analyzing of such links directed linguistics towards the humanities again, while the prefix ethno- contained in the term ethnolinguistics used herein should be interpreted as an abbreviation for ethnology as being synonymous with the American-type anthropology.
The following analysis is premised on the conviction that the ethnolinguistic approach according to which language is not only used to communicate but is also a tool for interpreting the reality and somehow imposes the perception of the world is a good starting point also in terms of comparative studies. In this case, by a comparative study I mean an organized list of available linguistic material in both languages and attempts to explain the semantic motivation of metaphorized fixed structures and their source—“the cultural trail” of a given lexeme or phraseme. Describing so-called language stereotypes is one of the types of research (called the “Polish cognitivism”) conducted for years by Polish linguists, while the term stereotype itself is used in its original Lippmann's meaning as a schematic and one-sided “picture or image in a person’s mind” of a phenomenon, human being, or thing—and at the same time an opinion assimilated from the environment even before discovering the object itself (cf. Lippmann Walter, 1922, Public Opinion, New York).
The examples which have been analyzed come from the collection of Polish proverbs and the file of the Dictionary of Polish Dialects (Słownik Gwar Polskich). I would like to enrich the ethnological descriptions of the symbolism of the fifth (counting from after Sunday) day of the week found in the Romanian literature (cf. O. Bârlea, R. Levonian, M. Mesnil, A. Popova) about the two (or even three) forms of Sfânta Vineri/Parascheva with the description based on linguistic data. In the Polish language and culture, days of the week were not personified; therefore, to a philologist-linguist who is comparing two languages, the data derived from folklore will be a “weaker” starting point than “hard” linguistic confirmations (fixed structures). My goal is to conduct Polish and Romanian comparative analyses which are often supported by ethnological or historical data. Owing to the classification of the collected examples according to the initial structures substantiating the additional metaphoric meaning, it is possible to determine important similarities between the Polish and Romanian language in the field related to Christianity (structures: the hierarchy of days of the week, fasting, and mortification; the names of Good Friday). In both languages, there are traces of the pre-Christian beliefs about the unlucky nature of Friday. However, one element that is different for the pool of names that these two languages have is a relatively large subclass of “references to other, non-religious aspects of daily life” which contains the Romanian examples demonstrating the relationship with non-Christian aquatic mythology (Vinerea Tămăduirii, Vinerea Izvorului), herbalism (Vinerea Ierbii, Vinerea Omanului), folk traditions (Vinerea Sântoaderului), and superstitions (Vinerea Ouălor, Vinerea Furnicilor).
Completând descrieri de tip etnologic ale celei de-a cincea (după duminică) zile a săptămânii existente în filologia românească care se concentrează asupra a două (sau chiar trei) personaje Sfânta Vineri, am dorit să adaug aici o cercetare de tip comparativ, limitindu-mă la datele strict lingvistice – expresii fixe în limbile polonă şi română. Între exemplele culese de mine nu am găsit atestări ale personificării zilelor săptămânii în limba polonă, ceea ce reprezintă o diferenţa dintre cele două culturi. Clasificarea materialului după principiul onomasiologic – structurile semantice de bază motivează semnificaţia lor figurată – arată multe asemănări între cele două limbi şi culturi în domeniul legat de creştinism (structuri: ierarhia zilelor într-o săptămână, posturi şi diferite abstinenţe, denumirile zilei de vineri dinaintea Paştelui ). În această clasificare, grupul cel mai numeros al exemplelor poloneze îl constituie construcţiile stabile, a căror structură de bază atestă ierarhia zilelor într-o săptămână – în care duminica este cea mai importantă, după care vine sâmbăta şi abia mai târziu celelalte zile (Matuszewski 1978:129). Poziţia importantă, specifică zilei de vineri ca zi lucrătoare, se datorează calendarului creştin. În amândouă limbile găsim urmele unor credinţe mai vechi, probabil precreştine, referitoare la caracterul nefast sau fast al acestei zile.
O subclasă alcătuită din „referiri la alte aspecte, nereligioase, ale vieţii zilnice” arată, în schimb, mai multe diferenţe, conţinând exemple legate de mitologia acvatică (Vinerea Tămăduirii, Vinerea Izvorului), lumea plantelor (Vinerea Ierbii, Vinerea Omanului), obiceiuri populare (Vinerea Sântoaderului), superstiţii (Vinerea Ouălor, Vinerea Furnicilor) – exemplele din limba română fiind numeroase pentru această categorie.
