Metody waloryzacji dziedzictwa kulturowego w ruralistycznych układach osadniczych. Propozycja oceny wartości układów przestrzennych na podstawie dotychczasowych opracowań

Ochrona zabytkowych układów ruralistycznych często ma wymiar wyłącz-nie deklaratywny. Od 2. poł. XX w. krajobraz polskiej wsi ulega przekształceniom, które mają niebagatelny wpływ na jej architekturę oraz na zachowanie wartości układów rurali-stycznych. Problem stanowi również liczba wiejskich układów objętych ochroną prawną. Przykładów osadnictwa wiejskiego wpisanych do rejestrów zabytków jest ok. 80 (stanowią one 0,001% wszystkich pozycji wpisanych do rejestrów). Piętnastokrotnie więcej chronio-nych jest układów urbanistycznych (1066 – stan na 01.01.2018), które pod kątem ilościowym przewyższają liczbę miejscowości mających prawa miejskie (944 – stan na 01.01.2020), zatem na 1 miasto przypada 1,15 chronionego układu urbanistycznego, natomiast na 1 miejsco-wość wiejską (a tych w Polsce jest 52 363)przypada 0,0015 chronionego układu ruralistycz-nego. Ten stan rzeczy przyczynił się do przyjęcia celu artykułu stanowiącego propozycję metody waloryzacji historycznych układów ruralistycznych i ich dziedzictwa kulturowego. Miałaby ona za zadanie umożliwienie konserwatorom oraz planistom jednoznacznego określenia, które z układów ruralistycznych i zawartych w nich elementów dziedzictwa wymagają zachowania szczególnej ochrony lub odtworzenia. W ramach przeprowadzo-nych badań przyjęto metodę polegającą na analizie metodologii waloryzacji zabytków, krajobrazu, elementów dziedzictwa kulturowego, układów urbanistycznych i ruralistycz-nych, której celem było opracowanie kompilacyjnego sposobu waloryzacji. Przygotowany sposób wartościowania sprawdzono na trzech zróżnicowanych układach osadniczych: Chochołowa, Cedrów Wielkich oraz Nowosolnej, które szczegółowo zinwentaryzowano. W ramach podsumowania zawarto refleksje na temat konieczności wzmocnienia ochrony wiejskich układów osadniczych oraz propozycje uszczegółowienia opracowanej metody waloryzacji układów ruralistycznych.

The protection of historic rural settlement systems is often only declarative. Throughout the part of the 20th century and in the 21st century, the landscape of the Polish countryside was influenced by transformations that had a significant impact on its architecture and on the preservation of the values of rural systems. There is also a problem with the number of rural layouts under legal protection. There are about 80 examples of rural settlement entered in the registers of monuments (0.001% of all items entered in the registers). 15 times more urban layouts are protected (1066), which quantitatively exceed the number of localities with legal urban rights (944), so 1 city has 1.15 of the protected urban layout, while 1 village (and there are 52,471 in Poland) has 0.0015 of the protected rural layout. Due to the present situation, the aim of the study was adopted, which is to prepare a method that will allow the evaluation of the historical values of rural systems. It would enable conservators and planners to clearly define which of the rural systems, as well as their individual elements, require preservation, special protection or reconstruction. As part of the research, a research method was adopted, consisting in the analysis of the methodology of valorisation of monuments, landscape, elements of cultural heritage, urban and rural layouts in order to develop a compilation method of valorisation, which was checked on three different settlement layouts: Chochołów, Nowosolna and Cedry Wielkie, which were inventoried in detail. The summary includes reflections on the need to strengthen the protection of rural settlement systems and recommendation for making the developed method of valorisation of rural systems more detailed.