Od-tworzyć obcość. Gdańsk, Szczecin i Wrocław w polskiej powieści przełomu XX i XXI wieku

Tekst podejmuje problematykę powieści, które powstały na obszarze tzw. Ziem Odzyskanych na przełomie XX i XXI wieku i których fabuła skupia się wokół tematu niemieckiej przeszłości Gdańska, Szczecina i Wrocławia, a także przemian społeczno-kulturowych, jakie zachodziły po II wojnie światowej. Głównym tematem jest analiza wybranych utworów S. Chwina, P. Huellego, I. Iwasiów, M. Krajewskiego, A.D. Liskowackiego i O. Tokarczuk w kontekście mechanizmów kreowania przestrzeni miejskiej. Postrzegana z początku jako znana i oswojona przez polskich odbiorców, przestrzeń ta stopniowo odkrywa ślady obecności dawnych mieszkańców, co zmienia sposób, w jaki jest postrzegana przez bohaterów, a postulatywnie – także przez czytelników. W niniejszym artykule zostały pokazane proces wydobywania z niepamięci historycznego pogranicza oraz próby wytworzenia tożsamości pogranicznej. Służy temu konstrukcja fabuły osadzonej w realiach historycznych, której celem jest stworzenie protetycznych wspomnień. Według koncepcji A. Landsberg takie wspomnienia pozwalają przyjąć przeszłość bohaterów i stworzyć empatyczną więź, nie powodując jednak wyzbycia się własnej podmiotowości. Tym samym doświadczenie egzystencji w sztucznie utworzonej monokulturowej rzeczywistości zostaje wzbogacone o wysiłek spotkania z Innym i otwarcia się na niego.

This essay is essentially concerned with the issues raised in Polish novels which were written in the so-called “Recovered Territories” at the turn of the 20th and 21st century and which plots concentrate on the German past of Gdansk, Szczecin and Wroclaw, as well as social and cultural changes the cities have been undergoing after the 2nd World War. Its main objective is to analyse chosen works of S. Chwin, P. Huelle, I. Iwasiów, M. Krajewski, A.D. Liskowacki and O. Tokarczuk in the context of their methods for urban space creation. The space, initially regarded by Poles as well-known and familiar, gradually reveals the traces of the former inhabitants’ presence, which as a result modifies the way it is perceived. Thus, it is the process of discovering historical borderland and attempts at creating a borderland identity that have been presented in this work. To achieve both of these, the writers constructed a plot, set in the historical realities, which aim was to create prosthetic memories. According to A. Landsberg’s theory, these memories enable people to adopt the others’ past and create empathic ties with the literary character without losing their own individual subjectivity. In consequence, the experience of existing in the artificially created monocultural universe becomes enriched by an effort to meet the Others and to open up to them.