Ostracods of the superfamily Cytheracea from the Uppermost Cretaceous and Lowermost Tertiary of central and north Poland are studied. Of the 63 species and subspecies described, 23 species and 2 subspecies are new. One new genus, Pulaviella, is erected. The variability, ontogenetic development and sexual dimorphism of the described species are analysed. The geographical and stratigraphical distribution of studied Ostracoda and their comparison with those of Foraminifera are discussed.
Praca niniejsza dotyczy ostrakodów (Cytheracea) z najwyższej kredy (górny kampan - górny mastrycht) i najniższego trzeciorzędu (dan - dolny paleocen) Polski północnej i środkowej, uwzględnione jednak zostały także próby z dolnego eocenu Pamiętowa. Materiał pochodzi z 2 wierceń (Pamiętowo i Sochaczew), 4 odsłonięć (Bochotnica, Nasiłów, Mielnik, Lucimia) i z prób porównawczych zarówno z obszaru Polski (por. Fig. 1), jak i z zagranicy (Anglia, Belgia, Dania, Holandia, Niemcy, ZSRR, USA). Charakterystyka stratygraficzno-litologiczna zbadanych prób podana jest w odpowiednich rozdziałach części ogólnej pracy. Spośród wybranych około 6000 pojedynczych skorupek, bądź kompletnych pancerzy ostrakodów, opisano 61 gatunków należących do 29 rodzajów nadrodziny Cytheracea, w tym 1 nowy rodzaj, 23 nowe gatunki oraz 2 nowe podgatunki. Pozostałe grupy ostrakodów, występujące w zbadanych próbach, opracowane będą później. Rozprzestrzenienie opisanych gatunków ostrakodów w najwyższej kredzie i najniższym trzeciorzędzie Polski uwidocznia Tabela 1, natomiast Tabela 2 zawiera ostateczne wnioski stratygraficzne. Analiza rozprzestrzenienia regionalnego i stratygraficznego ostrakodów, w porównaniu z rozprzestrzenieniem regionalnym i stratygraficznym otwornic wskazuje, że ostrakody mają bardziej zawężony zasięg regionalny i są mniej czułym wskaźnikiem stratygraficznym. Ze względu na brak form przewodnich, pozwalających oddzielić dan od paleocenu, autorka potraktowała obydwie jednostki stratygraficzne jako jeden wspólny poziom. Granica między kredą a trzeciorzędem - podobnie jak na podstawie otwornic - ustanowiona jest między mastrychtem i danem (dano-paleocenem). W analizie gatunków autorka uwzględniła, w miarę możności, zmienność zewnętrznych i wewnętrznych cech morfologicznych skorupki, rozwój ontogenetyczny i dymorfizm płciowy. Podsumowanie obserwacji w tym zakresie znajduje się w oddzielnym rozdziale niniejszej pracy. Zjawisko niedorozwoju skorupki, wspomniane w opisie niektórych gatunków, polega na niekompletnym wykształceniu zewnętrznych i wewnętrznych elementów morfologicznych. Zdaniem autorki, jest ono wynikiem przedwczesnej śmierci osobnika „niedorozwiniętego”, tj. mającego nie całkowicie zwapniałe skorupki. Z badań autorki nad rozwojem ontogenetycznym skorupki wynika, że wielkość skorupki nie może stanowić jedynego kryterium, decydującego o określaniu kolejności wylinek, gdyż wśród osobników o rozmiarach form dorosłych występują też osobniki młodociane, natomiast wśród osobników o rozmiarach form młodocianych występują również formy niewątpliwie w pełni dojrzałe. Diagnozy nowoutworzonych gatunków, podgatunków i jednego rodzaju podajemy w takiej kolejności, w jakiej opisane one zostały w części systematycznej tej pracy. Diagnozy. Brachycythere pustulosa marlierei n.subsp. (Pl. II, fig. 5, 6; Pl. XI, fig. 5-8). Pancerz silnie wydęty. Powierzchnia boczna pokryta drobnymi, regularnie ułożonymi guzkami. Wzdłuż krawędzi przedniego końca znajdują się liczne, drobne ząbki. W dolnej części krawędzi tylnego końca znajdują się 3-4 krótkie kolce. Występowanie w Polsce: dan i paleocen. Pterygocythereis pamientoviensis n.sp. (Pl. IV, fig. 7; Pl. X, fig. 12 a-c). Krawędzie pancerza zgrubiałe, obrzeżone kilowatą, falistą listewką, szczególnie dobrze rozwiniętą wzdłuż krawędzi latero-wentralnej. Poniżej tylnej części brzegu dorsalnego znajduje się grzebieniaste żeberko, w tyle łączące się z innym, ukośnym żeberkiem, w dole dochodzącym do ostrego zakończenia krawędzi latero-wentralnej. Wyraźne, krótkie żeberko łączy guzek oczny z guzem występującym w miejscu pola mięśniowego. Powyżej guzka ocznego, w lewej skorupce, znajduje się rogowaty wyrostek. Występowanie w Polsce: paleocen. Kingmaina opima n.sp. (Pl. II, fig. 10, 11; Pl. XVI, fig. 8, 9). Pancerz silnie wydęty. Powierzchnia boczna nieregularnie retikulowana. Przy krawędzi przedniego końca i wzdłuż dolnej krawędzi alarnego wydęcia występują wyraźne jamkowate zagłębienia. Występowanie w Polsce: dan, paleocen i eocen. Kikliocythere? nitida n.sp. (Pl. V, fig. 2; Pl. IX, fig. 11-13). Pancerz prawie owalny w zarysie bocznym, silnie wydęty. W tylnej części, przy brzegu dorsalnym i w części postero-wentralnej, powyżej brzegu wentralnego, znajduje się niezbyt wyraźny, podłużny garb. Występowanie w Polsce: dolny i górny mastrycht, paleocen (?). Pseudobythocythere sigillata n.sp. (Pl. I, fig. 13, 14; Pl. XIX, fig. 26-31). Pancerz płasko wypukły, z wyraźnym żeberkiem wzdłuż brzegu wentralnego i wzdłuż tylnej części brzegu dorsalnego. Powierzchnia boczna nieregularnie, grubo retikulowana, zwłaszcza w tylnej części, w przedzie nakłuta, z dwoma prawie horyzontalnie ułożonymi żeberkami. Występowanie w Polsce: paleocen i eocen. Aulocytheridea gracilis n.sp. (Pl. III, fig. 8, 9; Pl. VIII, fig. 1-4). Pancerz znacznie, prawie równomiernie wydęty. Powierzchnia gładka, drobno nakłuta. Przy brzegu przedniego końca, zwłaszcza w prawej skorupce, występuje kilka nikłych żeberek, równoległych do krawędzi pancerza. Gatunek ten jest wyraźnie dymorficzny. Występowanie w Polsce: dan, paleocen i eocen. Cuneocythere (Monsmirabilia) porifera n.sp. (Pl. II, fig. 4; Pl. VIII, fig. 28-30). Pancerze umiarkowanie wydęty, w przedniej i tylnej rzęści bocznie spłaszczony. Wzdłuż brzegu przedniego końca i wzdłuż krawędzi postero-wentralnej występuje wyraźne zgrubienie. Powierzchnia gładka, delikatnie nakłuta. Występowanie w Polsce: dolny mastrycht. Clithrocytheridea arcuata n.sp. (Pl. II, fig. 13, 14; Pl. VIII, fig. 20-24). Pancerz półowalny w zarysie bocznym, bocznie dość znacznie i prawie równomiernie wydęty, na stronie brzusznej spłaszczony. W centralnej części powierzchni bocznej występuje ukośne żeberko. Brzuszną powierzchnię pokrywają równoległe żeberka. Występowanie w Polsce: dolny mastrycht. Eucytherura derupta n.sp. (Pl. I, fig. 12; Pl. XIX, fig. 22-25) Pancerz prawie prostokątny w zarysie bocznym. Boczna powierzchnia stromo ścięta, nieregularnie nakłuta, z niezbyt wyraźnym żeberkiem w okolicy pola mięśniowego. Brzuszna strona żeberkowana. Występowanie w Polsce: dan, paleocen i eocen. Triginglymus? callosus n.sp. (Pl. III, fig. 1, 1a; Pl. XVI, fig. 10, 11). Pancerz silnie wydęty, gęsto meandrycznie retikulowany. Wzdłuż zgrubiałej krawędzi przedniego końca znajduje się wyraźna bruzda. Krawędź tylnego końca obrzeżona jest kilkoma kolcami, których długość wzrasta ku dołowi. Występowanie w Polsce: dan i paleocen. Uroleberis? mazoviensis n.sp. (Pl. I, fig. 3, 4; Pl. VIII, fig. 7-10). Pancerz dość znacznie, równomiernie wydęty, na stronie brzusznej spłaszczony, żeberkowany. Latero-wentralna krawędź ostra, szczególnie w tylnej części. Powierzchnia boczna gładka, lekko nakłuta. Występowanie w Polsce: dolny i górny mastrycht, dan, paleocen i eocen. Cythereis spinosa n.sp. (Pl. VII, fig. 3; Pl. XVIII, fig. 16, 18). Pancerz płasko wypukły, z żeberkiem przy brzegu dorsalnym i wentralnym. Krawędzie zgrubiałe. Wzdłuż brzegu przedniego i tylnego końca oraz na brzegu dorsalnym występują liczne kolce. Boczna powierzchnia, delikatnie nakłuta, pokryta nieregularnie rozprzestrzenionymi guzkami. Występowanie w Polsce: górny kampan, dolny i górny mastrycht. Cythereis compressa n.sp. (Pl. VI, fig. 1; Pl. XVIII, fig. 7-9). Pancerz płasko wypukły z żeberkiem przy brzegu dorsalnym, wentralnym i w tyle, na przedłużeniu wydętego pola mięśniowego. Krawędzie zgrubiałe. Krótkie kolce znajdują się na krawędzi tylnego końca. Powierzchnia Wyraźnie nakłuta. Występowanie w Polsce: górny kampan, dolny i górny mastrycht. Cythereis latebrosa latebrosa n.sp. (Pl. III, fig. 10; Pl. XIII, fig. 1-5). Pancerz silnie wydęty, z nieco kolczastym żeberkiem przy brzegu dorsalnym i wentralnym. Krawędzie lekko ząbkowane. Powierzchnia obficie nakłuta, w części centralnej retikulowana; między oczkami retikulacji znajdują się nieliczne wyrostki. Występowanie w Polsce: górny kampan, dolny i górny mastrycht, dan, paleocen (?). Cythereis latebrosa confinis n.sp., n.subsp. (Pl. XIII, fig. 6, 7). Pancerz wydęty, z ornamentowanym żeberkiem przy brzegu dorsalnym i wentralnym. Krawędzie zgrubiałe, ząbkowane. Powierzchnia obficie nakłuta, zwłaszcza w części centralnej, gdzie ponadto znajdują się nieliczne wyrostki. Występowanie w Polsce: górny kampan. Cythereis (Trachyleberis) incerta n.sp. (Pl. VII, fig. 10; Pl. XIII, fig. 10-12). Pancerz silnie wydęty, pokryty licznymi kolcami; występują one zarówno na zgrubiałych krawędziach, zwłaszcza wzdłuż przedniego i tylnego końca, jak i na bocznej powierzchni. Występowanie w Polsce: górny kampan, dolny i górny mastrycht, dan (?). Cythereis multifora n.sp. (Pl. III, fig. 11, 12; Pl. XVIII, fig. 1-7). Pancerz wypukły, z ornamentowanym żeberkiem przy brzegu dorsalnym, wentralnym i w tyle, na przedłużeniu pola mięśniowego. Krawędzie zgrubiałe. Wzdłuż brzegu przedniego końca znajdują się liczne ząbki, natomiast krótkie kolce obrzeżają krawędź tylnego końca. Powierzchnia boczna gęsto retikulowana. Występowanie w Polsce: dolny i górny mastrycht, dan, paleocen. Cythereis iucunda n.sp. (Pl. VII, fig. 4; Pl. XVII, fig. 21-23). Pancerz płasko wypukły, z długim żeberkiem przy brzegu dorsalnym i wentralnym, oraz krótkim żeberkiem w centralnej części; górne żeberko jest wyraźnie ornamentowane krótkimi wyrostkami. Krawędzie zgrubiałe. Występowanie w Polsce: górny kampan i górny mastrycht. Cythereis formosa n.sp. (Pl. VI, fig. 10; Pl. XIV, fig. 9-12). Pancerz bocznie spłaszczony, z ornamentowanym żeberkiem przy brzegu dorsalnym i wentralnym; w przedniej części pancerza żeberka te łączą się ze zgrubiałym brzegiem przedniego końca. Zgrubiałą krawędź przedniego końca obrzeżają hakowate wyrostki. Występowanie w Polsce: dan, paleocen i eocen. Cythereis infragilis n.sp. (Pl. II, fig. 1; Pl. XIV, fig. 13-16). Pancerz wypukły, z żeberkiem przy brzegu dorsalnym i wentralnym oraz w centralnej części powierzchni bocznej; górne żeberko łączy się w tyle z nieco ukośnie biegnącym żeberkiem środkowym. Obydwa przybrzeżne żeberka w przedzie przechodzą w zgrubiałą krawędź przedniego końca. Krawędzie, zwłaszcza krawędź przedniego końca, lekko ząbkowane. Występowanie w Polsce: dan, paleocen i eocen. Cythereis morata n.sp. (Pl. VII, fig. 9; Pl. XIV, fig. 1.7-20). Pancerz wydęty, z wyraźnym żeberkiem przy brzegu dorsalnym i wentralnym, oraz niezbyt wyraźnym krótkim żeberkiem w centralnej części powierzchni bocznej. Górne i dolne żeberko w przedzie przechodzą w zgrubienie krawędzi przedniego końca. Krawędź przedniego i tylnego końca ząbkowana. Powierzchnia lekko nakłuta. Występowanie w Polsce: dan i paleocen. Cythereis agatae n.sp. (Pl. VII, fig. 1; Pl. XVI, fig. 1-4). Pancerz dość równo wydęty, z żeberkiem przy brzegu dorsalnym i wentralnym, oraz rozdwajającym się w przedzie długim żeberkiem w centralnej części powierzchni bocznej. Żeberko górne i dolne w przedzie przechodzi w przybrzeżne żeberko występujące wzdłuż krawędzi przedniego końca. Powierzchnia pokryta nieregularnie rozmieszczonymi guzkami. Występowanie w Polsce: dan, paleocen i eocen. Trachyleberidea semiplana n.sp. (Pl. IV, fig. 13, 14; Pl. XVI, fig. 5-7). Pancerz bocznie spłaszczony, z nikłym żeberkiem przy brzegu dorsalnym, wentralnym i wzdłuż centralnej części powierzchni bocznej. Powierzchnia delikatnie retikulowana. Występowanie w Polsce: dan, paleocen i eocen. Schizocythere solida n.sp. (Pl. I, fig. 5, 6; Pl. XIII, fig. 8, 9). Pancerz prawie owalny w zarysie bocznym, silnie i raczej równomiernie wydęty. Powierzchnia pokryta koncentrycznie ułożonymi żeberkami, szczególnie regularnie ułożonymi w częściach przybrzeżnych. Centralna część retikulowana. Występowanie w Polsce: paleocen. Neocythere (Physocythere) minuticosta n.sp. (Pl. I, fig. 11; Pl. II, fig. 7; Pl. X, fig. 1-9). Pancerz silnie wydęty, przybrzeżnie pokryty koncentrycznymi, delikatnymi żeberkami. Występowanie w Polsce: górny kampan, dolny i górny mastrycht, paleocen (?). Pulaviella n.gen. Pancerz prawie owalny w zarysie bocznym, wydęty silnie i dość równomiernie, na stronie brzusznej lekko spłaszczony. Powierzchnia gładka. Podłużne odciski mięśni zwierających tworzą pionowy szereg. Zawias lewej skorupki składa się z ząbkowanej bruzdy, pogłębiającej się terminalnie i odpowiadającej ząbkowanej listewce zawiasowej w prawej skorupce. Do rodzaju Pulaviella zaliczone zostały gatunki: Xestoleberis ovata i X. bidentata, obydwa opisane przez Bonnemę (1941) z górnej kredy Holandii.
Настоящая работа посвящена верхнемеловым (верхний кампан - верхний маастрихт) и нижнетретичным (дат - нижний палеоцен) остракодам (Cytheracea) северной и центральной Польши. Креме того учтено также образцы из нижнего эоцена Паментова. Материал происходит из скважин (Паментово и Сохачев), четырех обнажений (Бохотница, Насилув, Мельник, Люцимя), а также из сравнительных образцов Польши (фиг. 1) и других стран (Англия, Бельгия, Дания. Голландия, Германия, СССР, США). Стратиграфическо-литологическая характеристика изученных образцов подана в относительных главах общей части работы. Среди выбранных около 6000 единичных створок или же полных раковин остракод описано 61 видов, принадлежащих к 29 родам надсемейства Cytheracea, в этом 1 новый род, 23 новые вида и 2 новые подвида. Остальные группы остра-код, выступающие в изученных образцах, будут описаны в дальнейшем. Распространение описанных видов остракод в верхнемелсвых и нижнетретичных отложениях Польши указано на Таб. 1, а Таб. 2 вмещает окончательные стратиграфические выводы. Анализ регионального и стратиграфического распространения остракод в сравнении с таким же распространением форами-нифер указывает, что остракоды имеют более узкое региональное распространение и становят менее чуткий стратиграфический указатель. Учитывая отсутствие руководящих форм, на основании которых можна было бы отделить дат от палеоцена, автор рассматривает обе стратиграфические единицы как один совместный горизонт. Граница между меловыми и третичными отложениями, также как и на основании фораминифер, установлена между маастрихтом и датом (дато-палеоцен). Посколько это было возможно, анализируя виды учтено изменчивость внутренних и наружных морфологических признаков раковины, онтогенетическое развитие и половой диморфизм. Итог этих наблюдений находится в отдельной главе этой работы. Упомянутое при описании некоторых видов явление недоразвития раковины заключается в неполном развитии наружных и внутренних морфологических элементов. По мнению автора, это результат преждевременной смерти „недоразвитой” особи, т. е. имеющей еще не совсем обизвествленную раковину. В результате исследований автора над онтогенетическим развитием раковины указано, что величина раковины не может быть единым фактором определяющим последовательность былинки, так как среди форм имеющих размеры взрослых особей находятся особи юные, а среди форм о размерах юных особей выступают несомненно формы совершенно взрослые.
