Ordovician bryozoans from erratic boulders of Poland are described. They represent three orders: Cyclostomata, Trepostomata and Cryptostomata. 10 families, 22 genera and 34 species have been identified. Out of these, 1 genus, 1 subgenus and 10 species are new to science. The age and the stratigraphic and geographical distribution of the forms under consideration are discussed.
Mszywioły, opisane w niniejszej pracy, zostały wypreparowane z siedmiu ordowickich głazów narzutowych, zebranych w następujących miejscowościach: Zbójno, Wielki Kack, Wyszogród, Mochty i Ustka. Reprezentują one 3 rzędy: Cyclostomata, Trepostomata i Cryptostomata. Ogółem zidentyfikowano 34 gatunki, należące do 22 rodzajów i 10 rodzin, w tym jako nowe dla nauki wyróżniono: 1 rodzaj, 1 podradzaj i 10 gatunków. Niektóre z omawianych narzutniaków zawierają, oprócz Bryozoa, szczątki wielu innych grup zwierząt (Ostracoda, Brachiopoda, Anthozoa, Annelida, Graptolithina). Stanowią one część pokaźnej kolekcji narzutniaków ordowickich, należącej do Profesora Romana Kozłowskiego, pod którego kierunkiem wykonałam niniejszą pracę. CHARAKTERYSTYKA MATERIAŁU. Okazy opisanych w niniejszej pracy mszywiołów są skrzemionkowane. Proces sylifikacji nie spowodował jednak poważniejszych zniekształceń strukturalnych, chociaż okazy są bardzo kruche i do przygotowania szlifów cienkich na ogół się nie nadają. Zespół wypreparowanych mszywiolów ordowickich jest dość bogato zróżnicowany pod względem taksonomicznym. Najliczniej reprezentowane są Cryptostomata (18 gatunków) i Cyclostomata (12 gatunków), a najbardziej ubogo Trepostomata (4 gatunki). Ilość okazów w obrębie poszczególnych gatunków jest przeważnie niewielka. Najobficiej występują Rhinidictya exserta (Eichwald), Pachydictya bifurcata (Hall), Glauconomella plumula (Wiman) i najbardziej gatunkowo zróżnicowany rodzaj Corynotrypa. Opisane Bryozoa zostały wypreparowane przy pomocy kwasu solnego z głazów narzutowych Nr 0.12, 0.17, 0.124, 0.204, 0.233, 0.268 i 0. 298. Jedynie głaz 0.17, prawie kompletnie skrzemionkowany, był trawiony kwasem fluorowodorowym, który jednak skrzemionkowanych okazów Bryozoa nie atakował. Tabela 1 (str. 350) przedstawia wykaz gatunków Bryozoa w omawianych siedmiu głazach. Każdy z narzutniaków odznacza się niemal odrębnym gatunkowo zespołem Bryozoa. Odnośnie wieku opisywanych narzutniaków należy podkreślić, że głaz 0,233 z Orthograptus gracilis (Roemer) należy, według wszelkiego prawdopodobieństwa, do części środkowej ordowiku górnego. Głazy 0.12, 0.17 i 0.298, aczkolwiek nie dostarczyły tego przewodniego graptolita, mają ten sam charakter litologiczny i zapewne ten sam wiek. Wiek głazów 0.124, 0.204 i 0.268, ze względu na brak w nich przewodnich graptolitów, nie może być na razie ściśle ustalony. Również i Bryozoa wydobyte z omawianych głazów nie określają w dostatecznej mierze ich wieku, gdyż zidentyfikowane tutaj gatunki bywają związane zarówno ze środkowym, jak i górnym ordowikiem. ZAGADNIENIE WIEKU ZBADANYCH MSZYWIOŁÓW. Ordowickie głazy narzutowe Polski, pochodzące z obszaru bałtycko-skandynawskiego, nie pozwalają rozstrzygnąć bez zastrzeżeń, do jakich poziomów stratygraficznych mogą być zaliczane występujące w nich skamieniałości. Opierając się przede wszystkim na materiale mszywiołowym oraz na analogiach faunistyczno-stratygraficznych, wiek badanych narzutniaków można określić jedynie jako środkowy i górny ordowik. Bryozoa z głazów typu wapienia bałtyckiego (Ostseekalk) reprezentują najprawdopodobniej środkową część ordowiku górnego. Wiek mszywiołów z pozostałych głazów nie może być ściślej ustalony, gdyż inne skamieniałości, występujące w nich obok Bryozoa, na ogół nie zostały jeszcze opracowane. W celu ustalenia wieku badanych mszywiołów uwzględniono rozprzestrzenienie stratygraficzne Bryozoa ordowickich Związku Radzieckiego (głównie Estonii), Szwecji, Stanów Zjednoczonych A. P. oraz Kanady, tj. regionów, z których opisano gatunki mszywiołów, stwierdzone obecnie w polskich głazach narzutowych (tabela 2, str. 354). Wszystkie te gatunki są środkowo- lub górno-ordowickie, z wyjątkiem jednego - Phylloporina sublaxa Ulrich, występującego w ordowiku dolnym Stanów Zjednoczonych A. P. Niektóre z oznaczonych gatunków są znane ze środkowego i górnego ordowiku Związku Radzieckiego (głównie Estonii), Stanów Zjednoczonych A. P. oraz Kanady (Ottawa, Quebec, Anticosti) oraz z górnego ordowiku Szwecji (Öjle Myr, mszywioły wypreparowane z narzutniaków). 14 z opisanych w niniejszej pracy gatunków występuje w środkowym i górnym ordowiku Estonii, przy czym 4 są gatunkami środkowo-ordowickimi (Crepipora schmidti Bassler, Bythopora cf. subgracilis (Ulrich), Hallopora dumalis (Ulrich), Enallopora exigua (Ulrich)), 8 z nich - to gatunki górno-ordowickie (Corynotrypa (Corynotrypa) dissimilis (Vine), C. (Corynotrypa) inflata (Hall), Stellipora vesiculosa Modzalevskaya, Glauconomella plumula (Wiman), Nematopora sublineata Männil, Sceptropora facula Ulrich, Ptilodictya gladiola Billings Pachydictya bifurcata (Hall), zaś 2 gatunki występują zarówno w środkowym, jak i górnym ordowiku (Rhinidictya exserta (Eichwald), Pachydictya elegans Ulrich)). Mszywioly Szwecji, opisane przez Wimana (1902) z Öjle Myr (Gotland), pochodziły - podobnie jak materiał polski - z głazów narzutowych. Narzutniaki zbadane przez Wimana zawierały, oprócz podobnych Bryozoa, także zbliżony do naszego zespół innych organizmów. Ponadto, sądząc z opisów Wimana, wykazywały one pewne podobieństwo litologiczne do niektórych polskich głazów narzutowych, np. do głazu 0.17 z Wielkiego Kacka, oraz do górno-ordowickich wapieni borkholmskich Estonii. W głazach szwedzkich i polskich występują następujące wspólne gatunki Bryozoa: Enallopora exigua (Ulrich), Glauconomella plumula (Wiman), Pachydictya bifurcata (Hall). Są to formy górno-ordowickie. Bardzo bogate w Bryozoa utwory ordowickie Stanów Zjednoczonych A. P. wykazują 14 gatunków, wspólnych z zespołem mszywiołowym z głazów narzutowych Polski. 6 z tych gatunków znanych jest ze środkowego ordowiku (Ceramoporella interporosa Ulrich, Bythopora cf. subgracilis (Ulrich) Hallopora dumalis (Ulrich), Arthrostyloecia nitida Bassler, Heminematopora? virginiana Bassler, Pachydictya elegans Ulrich), 3 gatunki - to formy górno-ordowickie (Crepipora cf. solida Ulrich, Glauconomella plumula (Wiman), Sceptropora facula Ulrich), 4 gatunki występują w środkowym i górnym ordowiku (Corynotrypa (Corynotrypa) inflata (Hall), Ceramoporella distincta Ulrich, Crepipora simulans Ulrich, Enallopora exigua (Ulrich)), zaś 1 gatunek (Phylloporina sublaxa Ulrich) znany jest zarówno z dolnego, jak i ze środkowego ordowiku. Wśród ordowickich mszywiołów Kanady występuje 5 gatunków wspólnych z naszymi, przy czym 3 znane są z utworów górno-ordowickich (Corynotrypa (Corynotrypa) dissimilis (Vine), Sceptropora facula Ulrich, Ptilodictya gladiola Billings), 1 gatunek (C. (Corynotrypa) canadensis (Whiteaves)) występuje w środkowym ordowiku, zaś gatunek Enallopora exigua (Ulrich) znany jest ze środkowego i górnego ordowiku Kanady. Zasięg stratygraficzny gatunków, zidentyfikowanych w materiale mszywiołowym z ordowickich głazów narzutowych Polski, przedstawiony został na tabeli 3, a zasięg stratygraficzny rodzajów - na tabeli 4 (str. 356-357). ROZPRZESTRZENIENIE GEOGRAFICZNE. W zespole mszywiołów polskich, gatunkiem o największym zasięgu geograficznym jest Enallopora exigua (Ulrich), znany ze Związku Radzieckiego (środkowy ordowik), Szwecji (górny ordowik) oraz ze Stanów Zjednoczonych A. P. i z Kanady (środkowy i górny ordowik). Podobnie dużym rozprzestrzenieniem geograficznym odznacza się Sceptropora facula Ulrich, który jako gatunek górno-ordowicki znany jest ze Związku Radzieckiego, Stanów Zjednoczonych A. P. i z Kanady. Gatunkiem o dużym zasięgu geograficznym jest również Glauconomella plumula (Wiman), występujący w górnym ordowiku Związku Radzieckiego, Szwecji i Stanów Zjednoczonych A. P. Badając rozprzestrzenienie geograficzne przeważającej części mszywiołów z polskich głazów narzutowych, można wyróżnić trzy grupy geograficzne: 1) najliczniejsza - obejmuje gatunki znane dotychczas z Ameryki Północnej, z utworów ordowickich (Corynotrypa (Corynotrypa) canadensis (Whiteaves), Ceramoporella distincta Ulrich, C. interporosa Ulrich, Crepipora simulans Ulrich, C. cf. solida Ulrich, Phylloporina sublaxa Ulrich, Arthrostyloecia nitida Bassler, Heminematopora? virginiana Bassler), bądź sylurskich (Pachydictya bifurcata (Hall)); 2) nieliczna - obejmuje gatunki stwierdzone dotychczas wyłącznie w ordowiku Europy (Crepipora schmidti Bassler, Nematopora sublineata Männil, Rhinidictya exserta (Eichwald)); 3) podobnie liczna jak grupa pierwsza - obejmuje gatunki występujące zarówno w Europie, jak i w Ameryce Północnej, w ordowiku (Corynotrypa (Corynotrypa) inflata (Hall), Bythopora cf. subgracilis (Ulrich), Hallopora dumalis (Ulrich), Enallopora exigua (Ulrich), Glauconomella plumula (Wiman), Sceptropora facula Ulrich, Pachydictya elegans Ulrich) oraz w sylurze (Corynotrypa (Corynotrypa) dissimilis (Vine), Ptilodictya gladiola Billings). Zespół mszywiołów narzutniakowych Polski pochodzi prawdopodobnie z basenu Prowincji Bałtyckiej, za czym przemawia stosunkowo duży udział form bałtyckich (14 gatunków, 17 rodzajów). Obecność dużej liczby gatunków i rodzajów północno-amerykańskich (17 gatunków, 19 rodzajów) zdecydowanie potwierdza ścisłe powiązanie faun mszywiołów bałtyckich z amerykańskimi w czasie środkowego i górnego ordoviku. OPISY NOWYCH FORM. Rząd Cyclostomata Busk, 1852, Podrząd Tubuliporina Milne-Edwards, 1839, Rodzina Diastoporidae Gregory, 1899, Rodzaj Corynotrypa Bassler, 1911, Corynotrypa (Corynotrypa) bassleri n. sp. (tekst-fig. 6-8; pi. I, fig. 4-5). Zoecja o kształtnym pokroju, z wyraźnym, długim i wąskim stolonem, od 2 do 3,5 razy szersze w części dystalnej, niż w proksymalnej. Wysoka, wysmukła szyjka osiąga niekiedy połowę lub nieco więcej długości całego zoecjum. Jest ona nieco poszerzona ku górze i kończy się obwódką o postrzępionych brzegach. Apertury przeważnie okrągłe. Powierzchnia bazalna, podobnie jak frontalna strona zoecjum, wypukła. Głaz 0.17, Wielki Kack (woj. gdańskie) i 0.233, Mochty (woj. warszawskie). Corynotrypa (Corynotrypa) gibbosa n. sp. (tekst-fig. 9, 10; pl. II, fig. 1). Zoecja bardzo krótkie, długości do 0,64 mm. Oryginalny kształt zoecjów przejawia się w wydatnym, kopulastym poszerzeniu ich części środkowej. Stolon osiąga przeważnie połowę długości całego okazu; jest on cienki i odgraniczony wyraźnie od pozostałej części garbowało poszerzonej rurki zoecjalnej. Szyjka perystomalna niezbyt wysoka, przeważnie uszkodzona. Apertury najczęściej okrągłe. Powierzchnia bazalna zoecjum jest wypukła. Kształt zoecjów bardzo zmienny. Głaz 0.233, Mochty (woj. warszawskie). Podrodzaj Corynotrypa (Dentalitrypa) n. subgen. Zoecja maczugowate, z wypukłą stroną bazalną; stolon długości umiarkowanej; apertury przeważnie owalne; szyjka perystomalna niska, wewnątrz przy podstawie opatrzona dwoma zębowatymi wyrostkami. Gatunek typowy niżej opisany. Corynotrypa (Dentalitrypa) bidens n. sp. (tekst-fig. 11-13; pl. II, fig. 2-3). Zoecjum kształtu maczugowatego. Strona bazalna i frontalna wypukłe. Stolon krótki. Wewnątrz niskiej szyjki perystomalnej, u jej nasady, wykształcone 2 wydatne wyrostki zębowate. Apertury najczęściej owalne. Głaz 0.17, Wielki Kack (woj. gdańskie) i 0.233, Mochty (woj. warszawskie). Rząd Trepostomata Ulrich, 1882, Podrząd Amalgamata Ulrich & Bassler, 1904, Rodzina Batostomellidae Miller, 1889, Rodzaj Orbipora Eichwald, 1856, Orbipora minima n. sp. (pl. III, fig. 1). Zoarium hemisferyczne, z podstawą spłaszczoną lub nieco wklęsłą, mniej lub bardziej kolistą w zarysie. Rurki zoecjalne prawie jednakowej szerokości na całej długości. Apertury przeważnie sześcioboczne, rzadziej wieloboczne lub owalne. Dookoła apertur, w miejscach połączeń ścian zoecjalnych, wykształcone są akantopory w postaci kolczastych wyrostków. Głaz 0.204, Mochty (woj. warszawskie). Rząd Cryptostomata Vine, 1883, Rodzina Phylloporinidae Ulrich, 1890, Rodzaj Conphylloporina n. gen. Zoarium siateczkowate; szerokie gałązki, z dwoma rzędami dużych, tetragonalnych apertur; układ apertur naprzemianległy; strona bezzoecjalna granulowana, z drobnymi porami; mezopory niewielkie. Gatunek typowy niżej opisany. Conphylloporina mochtyensis n. sp. (pl. VIII, fig. 3). Szeroko gałązkowe, siateczkowate zoarium, z naprzemianległym układem apertur. Apertury, otoczone bardzo niskimi perystomami, mają zarys tetragonalny; ustawione są nieco skośnie, w dwóch rzędach. Są one tak duże, że każda z nich zajmuje połowę lub więcej szerokości gałązki. Pomiędzy aperturami, w peryferycznych częściach gałązek, występują mezopory, umieszczone przeważnie parami, w wyraźnych zagłębieniach. Fenestrule wydłużone, w części proksymalnej zaokrąglone, a w dystalnej ostro zakończone. Strona bezzoecjalna gałązek jest granulowana, a na jej powierzchni występują bezładnie rozrzucone pory. Głaz 0.204, Mochty (woj. warszawskie). Rodzina Fenestellidae King, 1850, Rodzaj Fenestella Lonsdale, 1839, Fenestella vistulensis n. sp. (tekst-fig. 17; pl. V, fig. 2). Zoarium wachlarzowate, o delikatnych gałązkach. Apertury ustawione w dwóch rzędach, okrągłe lub owalne, z bardzo niskimi perystomami. Kil niski, lecz dość ostry, z rzadkimi i wysokimi kolczastymi wyrostkami. Dissepimenta cienkie i krótkie. Fenestrule mniej lub więcej wydłużone, prostokątne, owalne, lub o zarysie nieregularnym. Dookoła jednej fenestruli występuje 6-8 apertur. Głaz 0.204, Mochty (woj. warszawskie). Rodzaj Semicoscinium Prout, 1859, Semicoscinium ordovicium n. sp. (pl. VII, fig. 2). Zoarium o wysmukłych, nieznacznie falisto wygiętych, anastomozujących gałązkach. Gałązki w przekroju wypukłe, lub niekiedy na stronie bezzoecjalnej prawie płaskie. Zoecja ustawione w dwa rzędy, oddzielone bardzo wysokim, dobrze rozwiniętym kilem. Kil w pobliżu powierzchni gałązki bardzo cienki, w partiach szczytowych poszerza się i wytwarza kolcowate guzki oraz podłużną, ostrą krawędź. Fenestrule przeważnie owalne. Głaz 0.268, Mochty (woj. warszawskie). Rodzina Arthrostylidae Ulrich, 1888, Rodzaj Heminematopora Bassler, 1952, Heminematopora rossi n. sp. (pl. XI, fig. 1). Zoaria cienkogałązkowe, rozgałęziające się dychotomicznie. Apertury owalne otoczone niskim perystomem, ustawione w 4 podłużne rzędy, oddzielone cienkimi listewkami. Bezzoecjalna powierzchnia gałązki wykazuje podłużne prążkowanie. Głaz 0.204, Mochty (woj. warszawskie). Rodzaj Sceptropora Ulrich, 1888, Sceptropora florida n. sp. (pl. X, fig. 4-5). Segmenty, z których składa się zoarium, przypominają wyglądem kielichy kwiatów. Są one wydatnie poszerzone w części dystalnej i wąskie w części proksymalnej. Nasada segmentu mala, kuleczkowata, a zagłębienie szczytowe lekko wklęsłe lub prawie płaskie. Silnie rozwinięte listewki podłużne mają płaszczyzny krawędziowe przerywane, o drobno ząbkowanych brzegach. Szczególnie silnie wykształcone są listewki w dystalnej, poszerzonej części segmentu. Apertury występują w górnych częściach segmentu, pomiędzy silnie rozwiniętymi listewkami. Głaz 0.204, Mochty (woj. warszawskie). Sceptropora spinosa n. sp. (pl. X, fig. 6). Zoarium złożone z dużych segmentów, zakończonych kopulasto w części proksymalnej. Zagłębienie szczytowe szerokie i głębokie. Znamienną cechą tego gatunku są bardzo silne wyrostki, ustawione jeden nad drugim, w 6 podłużnych rzędów. Pomiędzy dwoma rzędami wyrostków wykształcone są wąskie, podłużne listewki, o piłkowanych krawędziach. W dystalnej części segmentu, pomiędzy listewkami, występują apertury. Zarys apertur, ułożonych w pojedyncze szeregi, jest okrągły. Głaz 0.17, Wielki Kack (woj. Gdańskie).
ВСТУПЛЕНИЕ. Описанные в настоящей работе мшанки отпрепарированы из семи ордовикских валунов, собранных в следующих местностях: Збуйно, Bельки Кацк, Вы-шогруд, Мохты и Устка. В материале имеются представители трех отрядов: Cyclostomata, Trepostomata и Cryptostomata. В общем идентифицировано 34 видов принадлежащих 22 родам и 10 семействам. В том числе новыми для науки являются: 1 род, 1 подрод и 10 видов. Некоторые из упомянутых валунов кроме мшанок содержат остатки многих других животных (Ostracoda, Brachiopoda, Anthozoa, Annelida, Graptolithina). Составляют они часть большой коллекции ордовикских валунов, принадлежащей проф. Р. Козловскому, под которого руководством исполнена настоящая работа. ХАРАКТЕРИСТИКА МАТЕРИАЛА. Описанные образцы мшанок силифицированы. Хотя вследствие процесса силификации не произошли более серьёзные искажения структуры, однако образцы очень хрупкие и по большей части непригодны для изготовления тонких шлифов. Комплекс отпрепарированных ордовикских мшанок, с таксономической точки зрения, довольно разнообразный. Наиболее многочисленные Cryptostomata (18 видов) и Cyclostomata (12 видов), а наиболее скудны остатки Trepostomata (4 вида). Количество образцов отдельных видов по большей части небольшое. В наибольшем изобилии встречаются Rhinidictya exserta (Eichwald), Pachydictya bifurcata (Hall), Glauconomella plumulei (Wiman) и отличающийся наибольшим количеством видов род Corynotrypa. Описанные мшанки отпрепарированы соляной кислотой из валунов отмеченных номерами 0.12, 0.17, 0.124, 0.204, 0.233, 0. 268, 0.298. Только валун 0.17, почти целиком силифицированный, отпрепарирован плавиковой кислотой, которая однако не действовала на силифицированные образцы мшанок. На таблице 1 дана перечень видов мшанок из рассматриваемых семи валунов. Каждый отличается почти совсем иным сочетанием видов (стр. 350). Относительно возраста валунов следует подчеркнуть, что валун 0.233 с Orthograptus gracilis (Roemer) принадлежит, по всей вероятности, средней части верхнего ордовика. Валуны 0.12, 0.17 и 0.298, хотя не доставили остатков этого руководящего граптолита, обнаруживают тот же литологический характер и по-видимому являются того же возраста. Ввиду отсутствия руководящих грапто-литов, возраст валунов 0.124, 0.204 и 0.268 не может быть пока точно определен. Также и мшанки добыты из упоминаемых валунов не дают достаточных указаний относительно возраста, так как обнаруженные тут виды известны равным образом из среднего, как и из верхнего ордовика. ВОПРОС ВОЗРАСТА ИЗУЧЕННЫХ МШАНОК. Ордовикские валуны Польши балтийско-скандинавского происхождения не дают возможности связать заключенные в них окаменелости с определенными стратиграфическими горизонтами. На основании материала мшанок и фаунисти-ческо-стратиграфических аналогий изучаемые мшанки можно отнести к среднему и верхнему ордовику. Мшанки из валунов типа балтийского известняка (Ostseekalk) соответствуют, по всей вероятности, средней части верхнего ордовика. Ввиду того, что окаменелости сопровождающие мшанки еще не обработаны, точное определение возраста мшанок из остальных валунов невозможно. Для определения возраста изучаемых мшанок учтено стратиграфическое распространение ордовикских мшанок СССР (главным образом Эстонии), Швеции, Соединенных Штатов и Канады, т.е. районов, из которых описаны виды мшанок, обнаруженные в настоящее время в польских валунах (табл. 2, стр. 354). Все эти виды средне- или верхнеордовикского возраста, за исключением одного - Phylloporina sublaxa Ulrich, известного из нижнего ордовика Соединенных Штатов Северной Америки. Некоторые из определенных видов известны из среднего и верхнего ордовика СССР (главным образом Эстонии), Соединенных Штатов Северной Америки и Канады (Оттава, Квибек, Антикости) и из верхнего ордовика Швеции (Öjle Муг). 14 из описанных в настоящей работе видов выступает в среднем и верхнем ордовике Эстонии, причем 4 (Crepipora schmidti Bassler, Bythopora cf. subgracilis (Ulrich), Hallopora dumalis (Ulrich), Enallopora exigua (Ulrich)) являются средне-ордовикскими видами, 8 (Corynotrypa (Corуnotrypa) dissimilis (Vine), С. (C.) inflata (Hall), Stellipora vesiculosa Modzalevskaya, Glauconomella рlumulа (Wiman), Nematopora sublineata Männil, Sceptropora facula Ulrich, Ptilodictya gladiola Billings, Pachydictya bifurcata (Hall)) - верхне-ордовикскими, a 2 (Rhinidictya exserta (Eichwald) и Pachydictya elegans Ulrich) выступают так в среднем, как и в верхнем ордовике. Мшанки Швеции, описанные Биманом (1902) из Öjle Муr (остров Готланд), происходят, также как и польский материал, из ледниковых валунов. Валуны изученные Биманом содержали, кроме сходных мшанок, комплекс других организмов близкий нашему. Кроме того, судя по описаниям Bимана, обнаруживали они иногда литологическое сходстео с некоторыми польскими валунами, например с валуном 0.17 из местности Bельки Кацк и с верхне-ордовикскими борк-гольмскими известняками Эстонии. В шведских и польских валунах находятся три общие виды мшанок: Enallopora exigua (Ulrich), Glauconomella plumula (Wiman) и Pachydictya bifurcata (Hall). Это верхне-ордовикские формы. Очень богаты мшанками верхне-ордовикские отложения в Соединенных Штатах Северной Америки обнаруживают самое большое число (14) общих с комплексом мшанок из валунов Польши. Среди них 6 (Ceramoporella interporosa Ulrich, Bythopora cf. subgracilis (Ulrich), Hallopora dumalis (Ulrich), Arthrostyloecia nitida Bassler, Heminematopora? virginiana Bassler, Pachydictya elegans Ulrich) известны из среднего ордовика, 3 (Crepipora cf. solida Ulrich, Glauconomella plumula (Wiman), Sceptropora facula Ulrich) являются верхне-ордовикскими, a 4 (Corynotrypa (Corynotrypa) inflata (Hall), Ceramoporella distincta Ulrich, Crepipora simulans Ulrich, Enallopora exigua (Ulrich)) выступают в среднем и верхнем ордовике. Один вид (Phylloporina sublaxa Ulrich) известный так из нижнего, как и из среднего ордовика. Среди ордовикских мшанок Канады 5 видов тождественные с нашими. В том числе 3 (Corynotrypa (Corynotrypa) dissimilis (Vine), Sceptropora facula Ulrich, Ptilodictya gladiola Billings) известны из верхнего ордовика, а 1 (Corynotrypa (Corynotrypa) canadensis (Whiteaves)) выступает в среднем ордовике. Вид Enallopora exigua (Ulrich) встречается в среднем и верхнем ордовике Канады. Стратиграфическое распространение описанных видов дано на таблице 3, а родов на таблице 4 (стр. 356-357). ГЕОГРАФИЧЕСКОЕ РАСПРОСТРАНЕНИЕ. В комплексе польских мшанок самое большое географическое распространение обнаруживает Enallopora exigua (Ulrich), известная из СССР (средний ордовик), Швеции (верхний ордовик), Соединенных Штатов Северной Америки и Канады (средний и верхний ордовик). Не менее большим распространением пользуется Sceptropora facula Ulrich, которая известна из верхнего ордовика СССР, Соединенных Штатов и Канады. Большое географическое распространение имеет тоже Glauconomella plumula (Wiman), встречающаяся в верхнем ордовике СССР, Швеции и Соединенных Штатов Северной Америки. Рассматривая географическое распространение подавляющей части мшанок из польских валунов, можно выделить три географические группы. 1) самая многочисленная, содержит виды известные до сих пор из Северной Америки и являющиеся ордовикского (Corynotrypa (Corynotrypa) canadensis (Whiteaves), Ceramoporella distincta Ulrich, Ceramoporella interporosa Ulrich, Crepipora simulans Ulrich, C. cf. solida Ulrich, Phylloporina sublaxa Ulrich, Arthrostyloecia nitida Bassler, Heminematopora? virginiana Bassler), или силурийского возраста (Pachydictya bifurcata (Hall)); 2) немногочисленная, вмещающая виды известные до сих пор исключительно из ордовика Европы (Crepipora schmidti Bassler. Nematopora sublineata Männil, Rhinidictya exserta (Eichwald)); 3) также многочисленная как первая группа, обнимает виды встречаемые так в Европе, как и в Северной Америке в ордовике (Corynotrypa (Corynotrypa) inflata (Hall), Bythopora cf. subgracilis (Ulrich), Hallopora dumalis (Ulrich), Enallopora exigua (Ulrich), Glauconomella plumula (Wiman), Sceptropora facula Ulrich, Pachydictya elegans Ulrich) и силуре (Corynotrypa (Corynotrypa) dissimilis (Vine), Ptilodictya gladiola Billings). Комплекс мшанок из валунов Польши, происхождением связанный по всей вероятности с бассейном балтийской провинции, в пользу чего говорит относительно большое участие балтийских форм (14 видов, 17 родов). Присутствие большого количества северо-американских видов и родов (17 видов, 19 родов) решительным способом подтверждает теснейшую связь между балтийской и американской фаунами мшанок во времена среднего и верхнего ордовика. ОПИСАНИЕ НОВЫХ ФОРМ. Отряд Cyclostomata Busk, 1852, Подотряд Tubuliporina Milne-Edwards, 1839, Семейство Diastoporidae Gregory, 1899, Род Corynotrypa Bassler, 1911, Corynotrypa (Corynotrypa) bassleri n. sp. (фиг 6-8; пл. I, фиг. 4-5). Ячейки стройной формы с отчетливым, длинным и узким столоном, в дистальной части в 2 - 3,5 раза шире, чем в проксимальной. Высокая, тонкая перистомальная шейка достигает длины, равной половине целой ячейки или немного больше. Она расширяется несколько в верхней части и окончена отчетливой каймой с неровным краем. Устья ячеек по большей части круглого сечения. Базальная поверхность, также как и фронтальная сторона ячейки, выпуклая. Валун № 0.17, Bельки Кацк (Гданское воеводство); № 0.233 Мохты (Варшавское воеводство). Corynotrypa (Corynotrypa) gibbosa n. sp. (фиг. 9-10; пл. II, фиг. 1). Ячейки очень короткие, длины до 0,64 мм. Особенностью формы ячеек является заметное куполеобразное расширение их средней части. Столон составляющий по большей части половину длины всего образца, тонкий и отделен отчетливой границей от остальной части зоэциальной трубки, расширенной в виде горба. Перистомальная шейка не очень высокая, с зубчатой каймой не всегда сохраняющейся. Устья по большей части круглые. Базальная поверхность ячейки выпуклая, форма ячеек очень изменчива. Валун № 0.233, Мохты (Варшавское воеводство). Подрод Corynotrypa (Dentalitrypa) n. subgen. Ячейки булавообразные, с выпуклой базальной стороной; столон умеренной длины; устья по большей части овальные; перистомальная шейка низкая, внутри возле основания снабжена двумя зубными отростками. Типичный вид описан ниже. Corynotrypa (Dentalitrypa) bidens n. sp. (фиг. 11-13; пл. II, фиг. 2-3). Ячейка булавообразной формы. Базальная сторона и фронтальная выпуклы. Столон короткий. Внутри низкой перистомальной шейки, возле ее основания находятся 2 заметные зубные отростки. Устья по большей части овального сечения. Валун № 0.17, Бельки Кацк (Гданское воеводство) и № 0.233, Мохты (Варшавское воеводство). Отряд Trepostomata Ulrich, 1882, Подотряд Amalgamata Ulrich & Bassler, 1904, Семейство Batostomellidae Miller, 1889, Род Orbipora Eichwald, 1856, Orbipora minima n. sp, (пл III. фиг. 1). Зоария полусферическая со сплющенным или вогнутым основанием и более или менее круглым контуром. Трубки ячеек почти одинаковой ширины на протяжении всей длины. Устья по большей части шестиугольные, в более редких случаях многоугольные или овальной формы. Вокруг устьев, в местах соединения стенок ячеек имеются акропоры в виде колючих отростков. Валун № 0.204, Мохты (Варшавское воеводство). Отряд Cryplostomata Vine, 1883, Семейство Phylloporinidae Ulrich, 1890, Род Conphylloporina n. gen. Зоария сетчатая; широкие веточки с двумя рядами больших четыреуголь-ных устьев; устья ячеек расположены вперемежку; неячеистая поверхность снабжена мелкими порами и покрыта грануляцией; мезопоры небольшие. Описание типичного вида дано ниже. Conphylloporina mochtyensis n. sp. (пл. VIII, фиг. 3). Зоария сетчатая образует широкие прутья с расположенными вперемежку устьями. Устья окружены очень низким перистомом, четырехугольной формы, косо расположенные в двух рядах. Благодаря их большей величине, каждое из них занимает половину и больше ширины прути. Между устьями в периферических частях прутьев находятся мезопоры распределенные преимущественно попарно в отчетливых углублениях. Фенеструлы удлиненные, в проксимальной части округлены, а в дистальной остро окончены. Неячеистая поверхность гранулирована, с беспорядочно расположенными порами. Валун № 0.204, Мохты (Варшавское воеводство). Семейство Fenestellidae King, 1850, Род Fenestella Lonsdale, 1839, Fenestella vistulensis n. sp. (фиг. 17; пл. V, фиг. 2). Зоария веерообразная с нежными прутьями. Устья распределены в двух рядах, круглые или овальной формы, с очень низкими перистомами. Киль низок, но довольно острый, с редкими и высокими колючими отростками. Диссе-пименты тонкие и короткие. Фенеструлы более или менее удлиненные, прямоугольные, овальные или неправильного очертания. Вокруг одной фенеструлы находится 6 до 8 устьев. Валун № 0.204, Мохты (Варшавское воеводство). Род Semicoscinium Prout, 1859, Semicoscinium ordovicium n. sp. (пл. VII, фиг. 2). Зоария с тонкими, несколько волнообразно изогнутыми, анастомозиругощими прутьями. Прутья с выпуклым сечением, или иногда почти плоские, по лишенной ячеек стороне. Ячейки расположены двумя рядами, отделенные очень высоким, хорошо развитым килем. В поблизости поверхности прути киль очень тонкий, в вершинной части расширяется, образуя одновременно шипообразные бугорки и острую продольную грань. Фенеструлы преимущественно овальной формы. Валун № 0.268, Мохты (Варшавское воеводство). Семейство Arthrostylidae Ulrich, 1888, Род Heminematopora Bassler, 1952, Heminematopora rossi n. sp. (пл. XI, фиг. 1). Зоария тонковетвистая, разветвленная дихотомически. Устья овальные, окружены низкими перистомами, расположенные в 4 продольных рядах, отделенные тонкими ребрами. Лишенная ячеек поверхность ветки обнаруживает продольную полосатость. Валун № 0.204, Мохты (Варшавское воеводство). Род Sceptropora Ulrich, 1888, Sceptropora florida n. sp. (пл. X, фиг. 4-5). Сегменты составляющие зоарию по форме напоминают бокалы цветов. Они сильно расширяются в дистальной части, а узкие в проксимальной. Основание сегмента маленькое, шаровидное, а вершинное углубление несколько вогнуто или плоское. Сильно развитые продольные ребра снабжены прерывистыми, гранье-выми поверхностями, с мелко зазубренными краями. Особенно сильно развиты ребра дистальной, расширенной части сегмента. Устья помещаются в верхних частях сегментов, между сильно развитыми ребрами. Валун № 0.204, Мохты (Варшавское воеводство). Sceptropora spinosa n. sp. (пл. X, фиг. 6). Зоария сложенная большими сегментами, оконченными куполеобразным основанием. Вершинные углубления широкие и глубокие. Характерной особенностью этого вида являются очень сильные отростки, расположенные друг над другом в 6 продольных рядах. Между двумя рядами отростков развиты узкие, продольные ребра с зубчатыми гранями. В дистальной части сегмента, между ребрами, находятся устья, расположенные в простые ряды. Очертание устьев круглое. Валун № 0.17, Бельки Кацк (Гданское воеводство).
