Tytuł pozycji:
Benzen. Dokumentacja proponowanych wartości dopuszczalnych poziomów narażenia zawodowego
Benzen jest jednym z najbardziej rozpowszechnionych związków organicznych. Jest otrzymywany z ropy naftowej podczas katalitycznego reformingu, w procesach alkalizacji i odwodornienia pochodnych benzenu, a także podczas cyklizacji i aromatyzacji węglowodorów parafinowych. Benzen znajduje zastosowanie w przemyśle chemicznym jako produkt wyjściowy w syntezie organicznej. Stanowi wysokoenergetyczny składnik benzyny silnikowej. Liczbę osób potencjalnie narażonych zawodowo na benzen w Polsce ocenia się na 8000. W 1997 r. stwierdzono, że około 1450 osób pracowało w narażeniu na benzen o stężeniach powyżej obowiązującej wartości NDS. Publikowane w światowym piśmiennictwie dane odnośnie do poziomów narażenia na różnych stanowiskach pracy podają informacje o stężeniach benzenu w zakresie 0,16 mg/mJ -266 mg/m3, przy czym około 60% pracowników jest narażonych na benzen o stężeniu około 0,32 mg/m3, a tylko 1% - na benzen o stężeniu większym. Ze względu na zawartość benzenu w benzynie i spalinach silników samochodowych oraz w dymie tytoniowym narażenie pozazawodowe na benzen staje się istotnym problemem. Innym źródłem pozazawodowego narażenia na benzen jest obecność benzenu w produktach spożywczych i w wodzie pitnej. Benzen wchłania się głównie w postaci par drogą oddechową a ciekły benzen jest wchłaniany przez skórę. U ludzi ostre zatrucia benzenem o dużych stężeniach (od 10 000 do 65 200 mg/m3 przez 5 -1O min) prowadzą do śmierci, poprzedzonej objawami narkotycznymi, arytmią i zaburzeniem oddychania. U zwierząt doświadczalnych w zatruciach ostrych benzen wykazuje niewielką toksyczność, na co wskazują wartości dawek LD50 i LC50: dla szczurów wynoszą one 3000 _ 5870 mg/kg m.c., wartość LC50 dla szczurów wynosi 44600 mg/m3/4 h, a dla myszy - 32000 mg/m3. Śmierć zwierząt następowała w wyniku zaburzeń w układzie sercowo-naczyniowym, oddechowym i nerwowym. Po długotrwałym działaniu par benzenu o małych stężeniach zaznacza się wpływ związku na krew i narządy krwiotwórcze. O hematotoksyczności benzenu zarówno u ludzi, jak i u zwierząt świadczy spadek liczby jednego lub wielu elementów komórkowych krwi obwodowej, prowadzącego do niedokrwistości aplastycznej, leukopenii lub trombocytopenii. W zaawansowanych przypadkach dochodzi do znacznego zmniejszenia liczby wszystkich elementów morfotycznych - pancytopenii, często poprzedzającej wystąpienie białaczki. U osób narażonych na benzen występowanie białaczek zostało potwierdzone na podstawie wyników badań epidemiologicznych. Obserwuje się ostrą białaczkę szpikową, przewlekłą białaczkę szpikową i limfatyczną oraz szpiczaka mnogiego. U zwierząt doświadczalnych obok białaczek obserwowano występowanie raka gruczołu Zymbala, jamy nosowej i gębowej, gruczołu napletkowego oraz jajników. Benzen nie jest czynnikiem mutagennym w testach in vitro. Natomiast związek ten i/lub jego metabolity w warunkach in vivo mogą indukować aberracje chromosomowe, powodować wzrost częstości mikrojąder lub wymiany chromatyd siostrzanych. Benzen podany do jamy otrzewnej może powodować uszkodzenia morfologiczne plemników. Genotoksyczność benzenu wykazano u ludzi zawodowo narażonych na ten związek. Benzen nie jest teratoge- nem dla zwierząt; embriotoksyczność i fetotoksyczność benzenu stwierdzono jedynie wówczas, gdy stosowane stężenia były również toksyczne dla matek. Wyniki licznych badań epidemiologicznych pozwalają uznać benzen za czynnik kancerogenny dla układu krwiotwórczego i chłonnego człowieka. W 1ARC zakwalifikowano ten związek do grupy 1., czyli uznano benzen za czynnik rakotwórczy dla ludzi. Benzen jest uznany za związek rakotwórczy dla ludzi w USA i w większości państw europejskich. W ustawodawstwie polskim związek ten również umieszczono w wykazie substancji o udowodnionym działaniu rakotwórczym dla ludzi (kategoria 1.), a także w wykazie prac wzbronionych pracownikom młodocianym i kobietom w ciąży. W Polsce dotychczas najwyższe dopuszczalne stężenie benzenu (NDS) w powietrzu środowiska pracy wynosi 10 mg/m3, a wartość NDSCh - 40 mg/mJ. Na podstawie wyników badań epidemiologicznych, a także przyjmując za efekt krytyczny białaczkotwórcze działanie benzenu, proponuje się ustalenie wartości NDS benzenu na poziomie 1,6 mg/m3 (podobnie jak zrobiono to w ACGIH). Ze względu na charakter efektu krytycznego nie ustala się wartości NDSCh benzenu. Za wartość DSB benzenu przyjęto poziom kwasu S-fenylomerkapturowego w moczu, czyli 25 pg/g kreatyniny i kwasu trans-, transmukonowego - 500 pg/g kreatyniny.
Benzene is a clear, flammable, liquid with a characteristic odor. Leukaemia is the main effect at longterm occupational exposure to benzene. The unit risk of leukaemia, i.e. the lifetime risk attributable to the inhalation exposure to 1.6 mg/m3 benzene was assessed by many authors from the results of epidemiological studies on subjects occupationally exposed to benzene. Based on these epidemiological data the Expert Group for Chemical Agents establishment an 8-hour MAC (TWA) value of 1,6 mg/m3. There are no bases for establishing benzene MAC (STEL). The Expert Group also recommended BAIs for benzene: 5-Phenylomercapturic acid in urine 25 jag/g creatinine and trans, trans muconic acid in urine 500 ug/g creatinine.
