Czy możliwa jest religia i religijność bez Boga?

Tytułowe pytanie należy do rzędu tych, które łatwo postawić, ale na które bardzo trudno w miarę jednoznacznie odpowiedzieć, a przy najmniej odpowiedzieć tak, aby coś powiedzieć sensownego na temat relacji między tymi, którzy z różnych względów i w różny sposób stają do konfrontacji z Bogiem (ew. bogami). W rozważaniach tych nawet nie próbuję zdawać sprawę z tej różnorodności czy różnorakości. Nie tylko dlatego, że byłoby to przedsięwzięcie wymagające takich kwalifikacji jakich nie posiadam, ale także dlatego, że byłoby to powtarzaniem tego, co w tej kwestii mieli i mają do powiedzenia m.in, socjolodzy, czy antropolodzy kulturowi. Odwołuję Si w nich natomiast do dwóch takich stanowisk, w których Istota Najwyższa została zredukowana do takiego minimum, że staje się wielką niewiadomą bądź też takiego, w którym trzem wlożyć sporo intelektualnego trudu, aby w ogóle ją znależć. Pierwsza z tych sytuacji pojawiają w deizmie Woltera, zaś druga w agnostycyzmie L. Feuerbach. Oba stanowiska skłaniają do pewnych ogólniejszych wniosków. Formułuje je na zakończenie swoich rozważań.

---

The title question is included in a class of the ones which it is easy to put, but which very much it is hard just enough explicitly to answer, and at least to answer in order to say something 'sensible about the relation between the ones which from different considerations and in the differ away will melt to the confrontation with God (with possible gods). In these deliberations even I am not trying to turn over matter from this diversity. Not only because this requiring taking such c1assilications would be I don 't have which, but also because it would be repeating what in this Issue they had and for saying among others sociologists, or cultural anthropologists have. I am appealing in them however to two of such positions, in which the Supreme 6eing was reduced be lo such a minimum, that is becoming the great unknown, or so, which it is necessary to put quite a lot of intellectual effort generally speaking to find her in. First From these situations appears in the deism of Wolter, whereas second in the agnosticism L. Feuerbach. 60th positions are inducing of general conclusions. He is formulating them in conclusion of one's deliberations.