Morphological development of radial layouts and the problem of preserving their compositional values on the example of former Frederician colonies in Poland

The aim of this paper was to study the morphogenesis and analyse the preservation of historical compositional values in the context of the process of layout transformation taking into account the radial forms of former Frederician villages in contemporary Poland. A multiple-case study was applied to five former Prussian colonies that correspond to locational and morphological criteria: Jedlice, Kup, Pokój, Nowosolna and Paproć Duża. The study employed morphological plan analysis in conjunction with the retrogressive genetic method. Research in dynamic form was based on a sequence of chronologically collated plans and historical maps. The reconstruction of the initial stage and the study of the directions of transformation and sustainability of the former spatial composition in comparative terms were the results of the research. The analysed forms are unique, i.e., very valuable in terms of their layout features. Paproć Duża is a fully preserved layout with high values in terms of the durability of its historical composition. Kup, Pokój and Nowosolna, due to a considerable morphological transformations, comprise a group of partially preserved spatial layouts, with average values, while Jedlice is an example of a poorly preserved historical layout with low compositional values

---

Celem artykułu było zbadanie morfogenezy oraz przeanalizowanie stopnia zachowania historycznych walorów kompozycyjnych w kontekście procesu transformacji rozplanowania w odniesieniu do form radialnych dawnych wsi fryderycjańskich we współczesnych granicach Polski. Zastosowano wielokrotne studium przypadku w stosunku do pięciu dawnych kolonii pruskich, które spełniły zakładane kryteria lokalizacyjne i morfologiczne: Jedlice, Kup, Pokój, Nowosolna oraz Paproć Duża. W artykule posłużono się metodą analizy morfologicznej planu w powiązaniu z retrogresywną metodą genetyczną. Badania w tym zakresie miały charakter dynamiczny i oparte były na sekwencji chronologicznie zestawionych planów i map historycznych. Efektem badań była rekonstrukcja stadium inicjalnego oraz określenie kierunków przemian i trwałości dawnej kompozycji przestrzennej w ujęciu porównawczym. Analizowane układy należą do form unikatowych, tj. szczególnie cennych pod względem posiadanych cech rozplanowania. Paproć Duża stanowi układ całkowicie zachowany o wysokich wartościach w zakresie czytelności historycznej kompozycji. Kup, Pokój i Nowosolna ze względu na znaczny stopień przekształceń morfologicznych należą do grupy częściowo zachowanych układów przestrzennych o wartościach przeciętnych, zaś Jedlice stanowią przykład słabo zachowanego rozplanowania historycznego o niskich wartościach kompozycyjnych.