O perskim oku i o tym, co naprawdę jest perskie w polskich konstrukcjach frazeologicznych

Przedmiotem artykułu są występujące w polszczyźnie związki frazeologiczne z przymiotnikiem perski, np.: perskie oko, perski dywan, perski proszek, a także próba odpowiedzi na pytania: Co w polszczyźnie mamy „perskiego” i czy rzeczywiście to, co mamy, jest perskie? Jaki owe zwroty mają związek z Persją czy Persami? Może są tylko grą słów? Do tej pory nie ustalono pochodzenia najbardziej popularnego z nich – wyrażenia perskie oko, choć 90 lat temu prowadzono na ten temat ożywioną dyskusję na łamach "Języka Polskiego". Rozpoczął ją Stanisław Szober w książce Życie wyrazów, gdzie po raz pierwszy objaśnił pochodzenie zwrotu perskie oko, wskazując, że jest to zapożyczenie semantyczne z francuskiego, a jego podstawą jest l’oeil perçant ‘przenikliwe oko’. W odpowiedzi slawista Józef Birkenmajer dowodził krakowskiego rodowodu tego popularnego zwrotu, łącząc go – dość karkołomnie – z rysunkiem Persa na etykiecie popularnego wówczas proszku owadobójczego Zacherlin, zwanego perskim proszkiem. Okazuje się, że źródłem tego wyrażenia była francuska anegdota z końca XIX w. oparta właśnie na grze słów.

The subject of the article are certain idiomatic expressions constructed with the adjective perski (‘Persian’) in Polish: perskie oko (‘Persian eye’), perski dywan (‘Persian carpet’), perski proszek (‘Persian powder’) etc. Moreover, the author attempts to answer the question: What do we have that is really Persian in Polish? Are these phrases really related to Persia or Persians, or are they just a word game (homophones)? So far the origin of the most popular one, i.e. perskie oko (‘Persian eye’) has not been established even though a lively discussion on this subject was held on the pages of the Język Polski 90 years ago. It was started by Stanisław Szober who in his book Życie wyrazów, explained the origin of the phrase perskie oko for the first time, indicating that it is a semantic borrowing from French, and its basis is l’œil perçant ‘piercing eye’. In response, Józef Birkenmajer claimed this popular phrase comes from Krakow, relating it – quite incredibly – to a Persian man on the label of the popular Zacherlin insecticide powder called perski proszek (‘Persian powder’). It turns out that the source of this expression was a French anecdote by Alphonse Karr from the late nineteenth century based precisely on the word game.