„Kto jest kontrolerem?" Problem podmiotu i świadomego „ja" we współczesnej psychologii kognitywnej

Podejmowanie przez psychologię kognitywną (cognitive sciences i nauki pokrewne: social cognition, cognitive neuroscience, social neuroscience itp.) problematyki związanej z takimi kategoriami, jak: świadomość, ,ja" czy podmiot stanowi - po latach nieobecności - swoiste novum. Na tym tle wyłania się specyficzny sposób widzenia osoby i natury jej działania. Jego istotną cechą staje się podważenie potocznych wyobrażeń na temat funkcjonowania człowieka jako świadomego podmiotu, kierującego własnymi działaniami zgodnie ze swoimi świadomymi planami, intencjami czy wolą: wzrastająca liczba badań wskazuje, że procesy odpowiedzialne za ludzkie zachowanie w znacznej mierze przebiegają w sposób subświadomy i automatyczny, a to, co sobie uświadamiamy, to jedynie efekty ich działania. W artykule przedstawione zostaną empiryczne argumenty (zwłaszcza z obszaru społecznej psychologii poznawczej oraz badań neurobiologicznych) przemawiające za tą właśnie tezą. Uzmysłowienie sobie roli tzw. poznawczej nieświadomości prowadzi zarazem badaczy do szeregu pytań. Ważniejsze z nich dotyczą tego: kto (jeśli nie podmiot utożsamiany ze świadomym ,ja") kieruje zachowaniem i sprawuje nad nim kontrolę?, a także tego: jaka jest rola świadomości, ,ja" i doświadczenia bycia podmiotem? Sytuacja ta skłania również do zadania pytania bardziej podstawowego: czy naukom szczegółowym dostępna jest kategoria ,podmiotu jako takiego"?

Categories such as: "consciousness", "self, "agent" - after decades of absence - regain recognition as a specific novelty in the field of cognitive psychology (cognitive sciences and related disciplines: social cognition, cognitive neuroscience, social neuroscience, etc.). In this context, a particular approach towards the person and the nature of his/her actions emerges. The main mark of this approach seems to undermine our commonsense convictions on the man's functioning as a conscious agent who controls the course of his actions according to his conscious plans, intentions or will: an increasing amount of evidence indicates that complex processes responsible for human behavior do not require awareness; an important class of these unconscious processes is automatic: we are only aware of some of their effects. The text provides a number of empirically grounded arguments (advanced especially in the field of social cognition and neuroscience) in favor of the thesis mentioned above. Some evidence confirms a significant role of so called "cognitive unconsciousness" in various complex mental processes, although this raises some questions. Just to name some of the key difficulties: Who (if not the conscious "I") is the controller of one's own behavior and who guides it? What do we need consciousness for? What is the role of human sense of agency and a subjective experience of the will? And finally, to bring forward the fundamental one: can a scientific theory deal with the category of an 'agent as such'?