Wobec zła. Problem gnozy w polskich filmach Andrzeja Żuławskiego z lat 70.

W artykule zostały omówione trzy filmy Andrzeja Żuławskiego z lat 70. – Trzecia część nocy (1971), Diabeł (1972) i Na srebrnym globie (1976-1977/1986-1987) – w kontekście inspiracji i podobieństw z gnozą rozumianą jako nurt doświadczenia i myślenia egzystencjalnego (Hans Jonas), religijnego (Kurt Rudolph) i ideologicznego (Eric Voegelin), a także jako „mit artystyczny” (Hans Blumenberg), umożliwiający opowieść o ambiwalencji kondycji ludzkiej. Zasadniczym tematem twórczości filmowej Żuławskiego, podobnie jak wszelkiej gnozy, jest pytanie o przyczyny zła oraz problem wyobcowania człowieka oraz kwestia poznania siebie i świata. Motywy gnostyczne pojawiają się w filmach reżysera w czterech zasadniczych aspektach: jako wizja świata naznaczonego upadkiem i działaniem zła; w doświadczeniach bohaterów, zazwyczaj nadwrażliwych, przeżywających apokaliptyczne iluminacje; w doświadczeniach miłości i erotyki, będących dla bohaterów przyczyną wstrząsu poznawczego; i wreszcie jako koncepcja sztuki jako buntu.

The article concerns three Polish films directed by Andrzej Żuławski in the 1970s: Trzecia część nocy (The Third Part of Night, 1971), Diabeł (The Devil, 1972) and Na srebrnym globie (On the Silver Globe, 1976-77/1986-87). It discusses them in the context of inspirations and similarities with gnosis, understood as a trend of existential (Hans Jonas), religious (Kurt Rudolph) and ideological (Eric Voegelin) experience and thinking, as well as an “artistic myth” (Hans Blumenberg), making it possible to create a tale about the ambivalences of the human condition. The principal themes of Żuławski’s film works, common to all kinds of gnosis, are the question of the causes of evil and the problem of man’s alienation, as well as the related issues of self-cognition and cognition of the world. Gnostic motifs occur in Żuławski’s films in four basic aspects: as a vision of the world marked by downfall and the workings of evil; in the lives of protagonists, who are usually hyper-sensitive people, experiencing apocalyptical illuminations; in love and eroticism, which cause a cognitive shock in the protagonists, and, finally, on a more general level, in the idea of art as rebellion.