Bolesław Prus i wątpliwy blask postępu

Industrializacja, koncentracja ośrodków miejskich, postęp techniczny i upowszechnienie jego rezultatów, procesy emancypacyjne dotyczące grup i stanów społecznych do tej pory wykluczonych z dominującego dyskursu, narodziny i rozwój burżuazji – wszystkimi tymi kwestiami zajmował się Bolesław Prus, nieustannie „przymierzając” społeczeństwo polskie do wymienionych zjawisk i kategorii. Rozpoznanie zwykle było niekorzystne: Polacy znajdują się w stanie cywilizacyjnego zapóźnienia, mogą być jedynie konsumentami albo naśladowcami zjawisk przychodzących z Zachodu, są społeczeństwem modernizacji peryferyjnej. Postęp przecież nieść miał rozmaite korzystne zmiany. Jednak wydaje się, że w pisarstwie Prusa dotyczącym dobrodziejstw modernizacji – obok nuty przeświadczenia (tak charakterystycznego dla epoki) o nieuchronnym szczęściu, które stanie się udziałem ludzi dzięki maszynie parowej, kolei, telegrafowi oraz wszystkim innym odkryciom i wynalazkom – odzywają się lęk i zwątpienie. W jego pisarstwie obcujemy przede wszystkim z dramatem komunikacyjnym, rozgrywającym się w społeczeństwie, w którym międzyludzkie więzi właśnie przestają istnieć.

Industrialisation, cities concentration, technical progress and disseminating its results, emancipation processes of groups and social classes to date excluded from the dominating discourse, birth and development of the bourgeoisie – Prus touched upon all those issues continuously “testing” Polish society for the phenomena and categories listed above. The examination was usually unfavourable: Poles are in a state of civilisational backwardness and may become either mere consumers or followers of Western experiences, a society of peripheral modernisation. The progress was supposed to bring about various valuable changes. However, as it seems, Prus’ writing about the benefits of modernisation, along with a conviction (quite characteristic of the epoch) about inescapable happiness to which steam engine, railroad, telegraph and other discoveries and inventions contribute, fear and doubt are awakened. The creativity is primarily marked by a communicational drama taking place in the society in which interpersonal bonds now cease to exist.