Moc apotropaionu. Nie tylko o starożytnych reminiscencjach w średniowiecznym uzbrojeniu z terenu ziem polskich

Powierzchnie tarcz dekorowano już od czasów antycznych. Motywem często powtarzanym w ich zdobnictwie były wizerunki złych oczu, potworów, mitycznych zwierząt (signa horribilia) (ryc. 1). Wyobrażenie z tarczy zwiększało apotropeicznie, ochronne właściwości tarczy. Popularnym motywem twarzy pojawiającym się także na tarczach w tym czasie był również emblemat lwiej fizys czy postaci ze stylizowanymi zwierzęcymi uszami, przywołujące skojarzenie z postacią mitologicznego satyra oraz personifikacji ciał niebieskich: Słońca i Księżyca. Na ołtarzach powstałych w pracowniach czeskich na tarczach odnajdujemy również maski liściaste lub okolone motywami roślinnymi, które interpretuje się jako przedstawienie dzikiego męża. Jedyne znane dotychczas przedstawienie tarczy z analogicznym motywem z terenu Polski pochodziło ze sceny Ukrzyżowania Chrystusa wyobrażonej na freskach z kościoła św. Marcina w podżagańskim Wichowie, datowanych na 2. ćwierć XV wieku (ryc. 2:1). Na łamach artykułu omawiamy kolejne ze sceny Ukrzyżowania: zawartej w Brewiarzu z ok. 1420 (ryc. 2:3), z Biblii Sacra Veteri et Novi Testamenti (tzw. Biblia Banków), z około 1427 roku (ryc. 2:4), fresków z kaplicy Świętej Trójcy na zamku w Lublinie (ryc. 2:2) oraz z kwatery figuralnej Zmartwychwstanie ołtarza z Brodnicy (pow. śremski), datowanego tuż na początek XVI w. (ryc. 3). Protekcyjne przedstawienie twarzy jest kolejnym motywem o antycznych korzeniach, który znalazł swoje miejsce w kulturze wieków średnich i dekoracji średniowiecznego uzbrojenia.

Shield surfaces have been decorated since ancient times. Often repeated motifs included images of evil eyes, monsters, or mythical animals (signa horribilia) (Fig. 1). Depictions on shields were apotropaic – they increased its protective properties. Popular face motifs that also appeared on the shields at that time were lion emblems; figures with stylized animal ears, which evoked an association with the figure of a mythological satire; and the personification of celestial bodies: the Sun and the Moon. On altars created in Bohemian workshops we also find deciduous or planted masks with floral motifs on the shields, which are interpreted as a representation of wild man. The only shield with a similar motif from Polish lands known to this day came from the scene of the Crucifixion of Christ depicted on frescoes from the church of St. Marcin in Wichów near Żagań, dated to the second quarter of the 15th century (Fig. 2: 1). In the article we discuss depictions of the scene of Crucifixion in the following: a brewery from around 1420; the Collegiate Library in Głogów, University Library (Fig. 2:3); the Bible Sacra Veteri et Novi Testamenti (the so-called Bible of Banks) from circa 1427 (Fig. 2:4); frescoes from the Holy Trinity chapel at Lublin castle (Fig. 2:2); and the figural lodging of the Resurrection on an altar in Brodnica (Śrem county), dating back to the beginning of the 16th century (Fig. 3). Protective representation of the face is another motif with ancient roots, which found its place in the culture of the Middle Ages and the decoration of medieval arms and armour.