Kategoria ozdobności w retoryce jezuickiej: Maciej Kazimierz Sarbiewski, Zygmunt Lauksmin, Jan Kwiatkiewicz

Artykuł stanowi omówienie kategorii ozdobności retorycznej (ornatus) w podręcznikach wymowy autorstwa trzech jezuitów z XVII wieku: Macieja Kazimierza Sarbiewskiego, Zygmunta Lauksmina i Jana Kwiatkiewicza. Antyczni nauczyciele retoryki najczęściej łączyli ją z rozmaitymi przekształceniami językowymi, znanymi pod nazwą tropów czy figur słów i myśli. Jej głównym wyznacznikiem stała się szeroko rozumiana figuratywność. Porównanie sposobów opisania tej kategorii w podręcznikach trzech autorów czerpiących inspiracje z dzieł Cycerona i Kwintyliana pozwala ukazać zmiany w myśleniu o ozdobności i przeobrażenia, jakim podlegał cyceronianizm we wczesnonowożytnej teorii i praktyce retorycznej. Otwarciu na nowe inspiracje stylistyczne towarzyszyła troska o błyskotliwość wypowiedzi. Wśród najczęściej stosowanych schematów wysłowienia znalazły się wówczas alegoria, metafora, peryfraza i antonomazja.

The paper attempts at describing the category of rhetorical ornamentation (ornatus) in the textbooks of eloquence by three 17th c. Jesuits: Maciej Kazimierz Sarbiewski (1595–1640), Zygmunt Lauksmin (1596–1670), and Jan Kwiatkiewicz (1629–1703). Ancient rhetoric teachers linked it with many linguistic forms known under the names of various tropes and figures. Broadly understood figuration became its main determinant. A comparison of the modes of describing this category in the three textbooks, the authors of which were inspired by Aristotle, Cicero, and Quintilian, allows to expound the changes in thinking about ornamentation and transformations that Ciceronianism unterwent in early-modern theory and oratorical practice. Opening to new stylistic inspiration was accompanied by concern for brilliance of expression. The most commonly used rhetorical devices were allegory, metaphor, antithesis, periphrasis, and antonomasia.