Paranoia-criticism as a surrealist variant of artistic thinking

O ile w latach 20. surrealizm zdominowany był przez pojęcie automatyzmu psychicznego i histerii, o tyle w latach 30. najważniejszym impulsem dla eksperymentów surrealistycznych było pojęcie paranoi krytycznej. Wprowadzone przez Salvadora Dali w tekście L’Âne pourri („Le Surréalisme au service de la Révolution”, 1930 nr 1) miało demaskować normatywne rozumienie percepcji nieadekwatne wobec doświadczenia. Podstawowym narzędziem używanym przez Dalego był wieloznaczny optycznie obraz poddający się różnym odczytaniom. André Breton pisał o paranoi krytycznej w L’Amour fou (1937) odwołując się do tekstu Freuda na temat Leonarda da Vinci. W Anthologie de l’humour noir definiował ją jako „détournement funkcji logicznej w jej zwykłych sposobach działania”. Pojęcie paranoi krytycznej pozwala zaakcentować kluczową rolę takich stanów percepcji i pojęć opisujących poznanie jak nierozstrzygalność i polisemia. W znacznym stopniu wyznaczają one granice między tym, co jest artykulacją językową i wizualną. Paranoja wydaje się pojęciem bardzo dalekim od dwudziestowiecznego modelu myślenia naukowego, ale wystarczy odwołać się do Traktatu logiczno-filozoficznego Wittgensteina, by zauważyć, że proponowane przez niego „rozbłyśnięcie aspektu” nie jest dalekie od surrealistycznego ujęcia paranoi.

While in the 1920s surrealism was dominated by the notion of mental automatism and hysteria, in the 1930s surrealist experimentation was mainly concentrated on the notion of paranoia. Introduced by Salvador Dalí in his L'Âne pourri ("Le Surréalisme au service de la Révolution", 1930 No. 1), it was intended to expose normative understanding of perception inadequate to experience. The primary tool used by Dalí was an optically ambiguous image which could be interpreted in different ways. André Breton wrote about critical paranoia in L'Amour fou (1937), referring to Freud's text on Leonardo da Vinci. In Anthologie de l'humour noir, he defined it as "the détournement of the logical function in its usual modes of operation". The notion of paranoiacriticism helps to accentuate a crucial role of such perceptual states and concepts describing cognition as inconclusiveness and polysemy. To a large extent, they mark the boundaries between linguistic and visual articulation. Paranoia seems to be a concept very far from the twentieth-century model of scientific thinking, but if we refer to Wittgenstein's Logical--Philosophical Treatise, we can see that his concept of aspectperception is not far from a surrealist definition of paranoiacriticism.