Zanim powstało Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej. Refleksje o rozliczaniu przeszłości i traktowaniu akt w Polsce

This article discusses the issues related to the settling of accounts with the communist past, attempts to incorporate this process into the Polish legal system and the archival consequences of these endeavours. Many of the concepts concerning lustration and decommunization were connected to the idea of separating archival materials required to carry these out, as well as the intention of making the information contained in the files of state security organs accessible to citizens. In this situation, the logic of the proceedings dictated that the archival materials (the means of evidence) should first be collected in a separate institution, and then used to verify persons exercising functions in the government and communist party apparatus, as well as functionaries and collaborators of state security organs, and also provide access to the contents [of such individuals’ files] to persecuted persons and researchers. However, this has not happened in Poland. The twentieth anniversary of the commencement of activities by the Institute of National Remembrance is an excellent occasion to reconstruct the reciprocal relations between lustration, decommunization and ideas for the construction and legal position of a new archive with a historical repository that will significantly broaden the source database for research into the history of twentieth century Poland.

W artykule omówiono kwestie związane z rozliczeniem komunistycznej przeszłości, próby wpisania tego procesu w polski system prawny oraz konsekwencje archiwalne tych dążeń. Wiele koncepcji dotyczących lustracji i dekomunizacji wiązało się bowiem z pomysłami wyodrębnienia archiwaliów niezbędnych do ich przeprowadzenia oraz zamierzeniami udostępniania obywatelom informacji zawartych w aktach organów bezpieczeństwa państwa. W tej sytuacji logika postępowania nakazywała najpierw zgromadzić materiały archiwalne (środki dowodowe) w odrębnej placówce, a następnie wykorzystać je do weryfikacji osób pełniących funkcje w aparacie władzy i partii komunistycznej oraz funkcjonariuszy i współpracowników organów bezpieczeństwa państwa, a także zapewnić wgląd w ich zawartość osobom prześladowanym oraz prowadzącym badania naukowe. W Polsce tak się jednak nie stało. Dwudziesta rocznica rozpoczęcia działalności przez Instytut Pamięci Narodowej stała się doskonałą okazją do odtworzenia wzajemnych relacji pomiędzy lustracją, dekomunizacją oraz pomysłami na budowę i prawne usytuowanie nowego archiwum z zasobem historycznym poszerzającym w istotny sposób bazę źródłową do badania dziejów Polski w XX w.