Polacy - „minusowcy” na sowieckiej Ukrainie (lata dwudzieste – początek lat trzydziestych XX w.)

This article is devoted to the so-called ‘minusowcy’ (‘minuses’) – a practically unknown category of victims of political terror, who were punished by expulsion from their permanent place of residence and banned from settling in designated areas of the USSR, whose list (‘geographical minus’) was included in special decrees. In the judgments of non-judicial bodies against such citizens, we usually find the following terms: ‘minus 6’, ‘minus 12’, and ‘minus 15’ [e.g. ‘minus 6’, is six cities – Moscow, Kharkov, Odessa, Rostov-on-Don, Kiev, Leningrad – from which these citizens were banned from living in.] This is where the name ‘minusowcy’ originated, as well as the stigma connected to it. This category included, among others, those who were forbidden to live in areas subject to ‘passportization,’ i.e. the issuing of internal passports (identity cards) to their inhabitants. This type of discrimination was also extended to all those convicted under the ‘political’ articles of the USSR’s criminal codes, as banning settlement in prohibited locations prolonged the repression. The Stalinist regime deliberately placed Poles in one of the leading positions from amongst the other ‘space-punished’ populations in Soviet Ukraine, singling them out from the ‘minuses,’ as they considered the representatives of this nation to be among the most dangerous opponents of the authorities. Based on a wide range of sources, the article presents the logic behind the Bolshevik creation of settlement bans and restrictions, analyses the process of formulating the legal basis for such repressions and discusses examples of socio-political portraits of Poles who found themselves in the cogs of the Bolshevik social engineering machine.

Artykuł poświęcony jest tzw. minusowcom – praktycznie nieznanej kategorii ofiar terroru politycznego, których ukarano poprzez wysiedlenie ze stałego miejsca zamieszkania wraz z zakazem osiedlania się w wyznaczonych miejscowościach ZSRS, których wykaz („minus geograficzny”) był zamieszczany w specjalnych rozporządzeniach. W wyrokach organów pozasądowych wymierzonych przeciwko takim obywatelom znajdujemy zazwyczaj następujące określenia: „minus 6”, „minus 12”, „minus 15”. Stąd właśnie pochodzi nazwa, a zarazem piętno: „minusowcy”. Do tej kategorii zaliczano m.in. tych, którzy otrzymali zakaz zamieszkania w miejscowościach objętych tzw. paszportyzacją, czyli wydawaniem ich mieszkańcom paszportów wewnętrznych (dowodów osobistych). Ten rodzaj dyskryminacji rozciągnięto również na wszystkich skazanych z „politycznych” artykułów kodeksów karnych republik ZSRS, ponieważ zabranianie osiedlania się w miejscowościach objętych zakazem przedłużało represje. Spośród ogółu „minusowców” wyodrębniono Polaków, których – wśród innych „ukaranych przestrzenią” na sowieckiej Ukrainie – reżim stalinowski uważał za jednych z najbardziej niebezpiecznych oponentów władzy. W oparciu o szeroką bazę źródłową w artykule została przedstawiona logika tworzenia przez bolszewików zakazów і ograniczeń osiedleńczych. Poddano analizie proces formułowania bazy prawnej dla tego typu represji, omówiono przykłady społeczno-politycznych portretów Polaków, którzy znaleźli się w trybach mechanizmu bolszewickiej inżynierii społecznej.