Prawne aspekty kary pozbawienia wolności w Polsce do 1989 roku – wybrane zagadnienia

Celem artykułu jest syntetyczna analiza koncentrująca się na genezie i ewolucji wykonywania w Polsce kary bezwzględnego pozbawienia wolności. Autorka omawia poglądy towarzyszące stosowaniu kar izolacyjnych, począwszy od wczesnego średniowiecza aż do 1989 r. W szczególności omówiono nurty myśli penitencjarnej w okresie dwudziestolecia międzywojennego oraz po II wojnie światowej. W pierwszym z wymienionych okresów, pomimo początkowych trudności związanych ze scaleniem systemów penitencjarnych oddziedziczonych po trzech mocarstwach zaborczych, myśl penitencjarna rozwijała się bardzo dynamicznie, doprowadzając tuż przed wybuchem II wojny światowej do przyjęcia ustawy regulującej organizację więziennictwa w kompleksowy i nowoczesny jak na owe czasy sposób, przesądzając jednocześnie progresywny model odbywania kary pozbawienia wolności, opierający się o zasadę indywidualizacji kary. Po zakończeniu II wojny światowej nastąpiła dekada, która charakteryzuje się instrumentalnym wykorzystaniem izolacji penitencjarnej jako środka brutalnej walki z przeciwnikami politycznymi. Następnie po 1956 r. rozpoczyna się okres reform, skutkujący m.in. podporządkowaniem systemu więziennego Ministerstwu Sprawiedliwości oraz przyjęciem pierwszej polskiej kodyfikacji norm prawa karnego wykonawczego w 1969 r. W tym okresie powstają pierwsze podręczniki dedykowane prawu karnemu wykonawczemu, które aktualnie stanowią kanon literatury tego przedmiotu. Niemniej pomimo pozytywnych zjawisk związanych z kształtowaniem się nauki prawa penitencjarnego nie można zapominać, że w tamtym okresie nadmiernie surowe represje karne skutkowały dramatycznym przeludnieniem zakładów karnych, z czym próbowano walczyć doraźnie stosując okresowo amnestie. Na masową skalę wykorzystywano pracę przymusową osadzonych do realizacji kluczowych dla interesu państwa inwestycji. Nadużywano kar dyscyplinarnych i środków przymusu, sięgano także po środki nielegalne takie jak tzw. ścieżki zdrowia.

This article presents the synthetic analysis focusing on the genesis and evolution of the penalty of imprisonment in Polish penal system. The author discusses the aims of penitentiary isolation, from the early Middle Ages until 1989, but in particular, currents of penitentiary thought during the interwar period and after World War II. In the first of these periods, despite the initial difficulties associated with the integration of penitentiary systems inherited from the three partitioning powers, thoughts on prisons developed very dynamically, leading just before the outbreak of World War II to the adoption of the law regulating the organization of prison in a comprehensive and modern way. After the end of World War II, there was a decade that is characterized by instrumental use of imprisonment as a mean of brutal fight against political opponents. Then after 1956, the period of reforms had begun, resulting in, among others, the subordination of the prison system to the Ministry of Justice and the adoption of the first Polish codification of the norms of executive criminal law in 1969. During this period, the first manuals dedicated to executive criminal law were created, which currently constitute the canon of literature on this subject. Nevertheless, despite the positive phenomena associated with the development of penitentiary law (law on corrections), it should not be forgotten that in that period severe criminal repressions were available under this law and resulted in a dramatic overcrowding of prisons. This phenomenon was tried to be solved by the government by ad hoc acts of amnesty. Forced labor of prisoners was used on a massive scale to implement key investments for the state's interest. Harsh disciplinary and coercive measures were overused, and also illegal measures were applied such as the so-called “pathways of health”.