Niepokojące doniesienia dotyczące zmniejszania się bioróżnorodności, zmian klimatu, zanieczyszczenia powietrza, wód oraz gleb wymagają podejmowania działań służących zapobieganiu degradacji i egzekwowaniu skutecznych działań w ochronie środowiska. W raporcie „Środowisko Europy 2020 – stan i prognozy „(dalej jako SOER 2020)” (European Environment Agency 2019) wykazano, że pomimo zauważanych sukcesów w dbaniu o środowisko, Europa ciągle w niewystarczającym stopniu zajęła się presjami o charakterze systemowym, a ocena realizacji celów polityki Unii Europejskiej (UE) wykazuje braki w podejmowaniu niezbędnych działań. Prognozowane negatywne tendencje zmian w środowisku zagrażają zdrowiu i jakości życia obywateli. W raporcie tym podkreślono, że osiągnięcie środowiskowych celów przez Europę będzie wymagało skuteczniejszego wdrażania i lepszej koordynacji obecnych strategii politycznych. Dbałość o środowisko przyrodnicze zajmuje ważne miejsce w dokumencie „Przekształcamy nasz świat: Agenda 2030 na rzecz zrównoważonego rozwoju”, przyjętym podczas szczytu ONZ w Nowym Jorku (ONZ 2015), w którym wytyczono 17 celów zrównoważonego rozwoju oraz 169 zadań zakładających tworzenie trwałych podstaw, poprzez integrowanie społecznych, gospodarczych i środowiskowych aspektów rozwoju, w tym racjonalne wykorzystywanie zasobów oraz działanie oparte o partnerstwo polegające m.in. na przejrzystości podejmowanych działań. Także jeden z celów SOER 2020 zakłada przyjęcie zrównoważonego rozwoju (jako ram dla tworzonej polityki), który musi stać się zasadą przewodnią dla ambitnych i spójnych polityk oraz działania w całym społeczeństwie. Podkreślono w nim konieczność zapewnienia zintegrowanej analizy w aspektach środowiskowych, gospodarczych, społecznych, a także na poziomie rządzenia, niezbędnych dla osiągnięcia zrównoważonego rozwoju.
Podobny wydźwięk mają założenia Europejskiego Zielonego Ładu (European Commission 2019a), odpowiadające na wyzwania środowiskowe stojące przed Unią Europejską, szczególnie w aspekcie sprzężenia rozwoju gospodarczego z polityką klimatyczną i ochroną środowiska, a także stojące przed krajami UE zadanie, integrowania polityk krajowych z propozycjami Komisji Europejskiej.
Zrównoważony rozwój jest jedną z zasad ustroju państwa polskiego, co zostało wyrażone w art. 5 Konstytucji RP stanowiącym, że „Rzeczpospolita Polska strzeże niepodległości i nienaruszalności swojego terytorium, zapewnia wolności i prawa człowieka i obywatela oraz bezpieczeństwo obywateli, strzeże dziedzictwa narodowego oraz zapewnia ochronę środowiska, kierując się zasadą zrównoważonego rozwoju” (Dz.U. 1997 nr 78, poz. 483).
W Polsce strategię rozwoju w obszarze środowiska stanowi „Polityka ekologiczna państwa 2030 – strategia rozwoju w obszarze środowiska i gospodarki wodnej (PEP 2030)” (Ministerstwo Środowiska 2019), w której wyraźnie podkreślono konieczność wdrażania zasad przezorności i zapobiegania. PEP 2030 zaleca, aby kierowały się nimi zarówno wszystkie podmioty mające wpływ na stan środowiska, jak i interesariusze procedur środowiskowych. Za wdrażanie ogólnych zasad prawa ochrony środowiska (Erechemla 2007, Roliński 2014, Sommer 1992) odpowiada między innymi instrument ocen oddziaływania na środowisko, a strategiczne oceny oddziaływania na środowisko (SOOŚ) są uznawane za kluczowy instrument wdrażania zasad zrównoważonego rozwoju (IAIA 2002, Wallington i in. 2007). Jak podkreślają Pchałek i Behnke (2009), jest to instytucja kluczowa we współczesnym systemie prawa ochrony środowiska, mająca z założenia przyczyniać się do ekologizacji procesów gospodarczych i inwestycyjnych, a jej celem jest weryfikacja zasadności obranych kierunków rozwoju, ocenianych w świetle konieczności zapewnienia dobrej jakości środowiska oraz zachowania różnorodności biologicznej. Powstanie ocen oddziaływania na środowisko uznawane jest za największą innowację polityki ochrony środowiska (Bartlett 1988). W świetle prawa i celów funkcjonowania strategicznych ocen służą one m.in. rzetelnemu uwzględnieniu w procesie tworzenia dokumentów strategicznych kwestii środowiskowych, ze szczególnym uwzględnieniem skutków oddziaływań skumulowanych, określeniu ryzyka występowania strat oraz konfliktów. Celem SOOŚ jest także ocena skutków środowiskowych celów i priorytetów, a także rozważanie wariantów alternatywnych prowadzenia rozwoju (Jendrośka 2004, Kassenberg 2005, 2004; Kowalczyk i Starzewska-Sikorska 2003), aby w efekcie z perspektywy środowiska wzmocnić przyjmowane plany (Partidário 2000). Oceny oddziaływania na środowisko jako prewencyjny instrument ochrony środowiska mają zagwarantować, że planowane działania inwestycyjne będą oceniane pod względem potencjalnych skutków środowiskowych oraz ryzyka środowiskowego (Hachoł i in. 2017), a zidentyfikowane negatywne oddziaływania będą minimalizowane poprzez prawidłowe stosowanie rozwiązań z zakresu inżynierii środowiska (Krystek 2018, Lipińska 2016). Dla wdrażania zrównoważonego rozwoju niezmiernie istotne są decyzje podejmowane na poziomie makroekonomicznym (strategicznym), wyznaczające kierunki rozwoju regionalnego czy poszczególnych sektorów. Dobrze przeprowadzone postępowanie w sprawie OOŚ zapewnia uwzględnianie problemów ochrony przyrody i przybliża realizację zrównoważonego rozwoju, a także może być instrumentem łagodzącym konflikty (Żelazo 2005). W każdej decyzji należy poszukiwać równoprawnego traktowania racji społecznych, ekonomicznych i ekologicznych, choć jak podkreśla Kassenberg (2005), nie oznacza to prostego kompromisu. SOOŚ będąc instrumentem planowania, zapewnia, że przy prawidłowej realizacji jej efekty mają służyć ochronie środowiska (Szuma 2017). Istotnym elementem SOOŚ jest prognoza oddziaływania, która powinna stanowić efekt współpracy specjalistów różnych dziedzin (Platzer i in. 2004), a w połączeniu z udziałem społeczeństwa w procedurze SOOŚ, powinna wspomagać harmonijną koegzystencję człowieka i przyrody z równoczesnym poszanowaniem potrzeb rozwojowych i środowiskowych przyszłych pokoleń. Pierwsze oceny strategiczne, ówcześnie nie wymagane prawnie, zostały w Polsce zrealizowane na początku lat dziewięćdziesiątych XX w. Obowiązek ustawowy przeprowadzenia SOOŚ został w naszym kraju wprowadzony w 2000 r., a zatem są one narzędziem stosunkowo nowym i podlegającym ciągłej ewolucji (Kistowski 2003). SOOŚ nazywana jest także oceną drugiej generacji (Bond i in. 2013a) i uzupełnia lukę, jaka mogła pojawiać się przy prowadzeniu analiz wpływu na środowisko wyłącznie w odniesieniu do konkretnych inwestycji, gdy decyzje odnośnie ich lokalizacji mogły zostać podjęte na etapie planu czy strategii (Platzer i in. 2004). Dyrektywą SOOŚ (European Commission 2001a) (Dz.U. L 197 z 21.7.2001, s. 30–37) wprowadzono konieczność oceny i uwzględnienia oddziaływań przy faktycznym opracowywaniu planów, a następnie wdrażaniu ich we właściwym czasie, określono wymogi dotyczące konsultacji ze społeczeństwem, zakres wymaganych ocen oraz sprawozdania dotyczącego środowiska. W dyrektywie SOOŚ sformułowano zasady prowadzenia konsultacji transgranicznych, sposób podejmowania decyzji oraz udostępniania informacji o podjętych rozstrzygnięciach wraz z uzasadnieniem. Nałożono także obowiązek sporządzania co 7 lat sprawozdań dotyczących stosowania i skuteczności dyrektywy.
