Oświeceniowa koncepcja nauki Andrzeja Trzcińskiego w Uwagach na Rozprawę o krytyce Stanisława Kostki Potockiego

Artykuł dotyczy koncepcji nauki Andrzeja Trzcińskiego (1749–1823), krakowskiego profesora fizyki epoki oświecenia. W 1811 roku opublikował on Uwagi na Rozprawę o krytyce Stanisława Potockiego. Zazwyczaj tekst ten był postrzegany przez badaczy jako niewiele znaczące, złośliwe uwagi pod adresem Stanisława Potockiego (1755–1821) i jego dysertacji. Celem artykułu jest wydobycie i ukazanie, że za argumentacją zawartą w Uwagach... stała odmienna względem Potockiego wizja nauki, a także kultury i sztuki. W pierwszej kolejności zostało przedstawione kim był krakowski uczony oraz dlaczego jego postać i działalność pozostaje ciągle mało znana. Następnie na podstawie analiz tekstu Uwag... i porównań z Rozprawą o krytyce pokazano, że Trzciński był zwolennikiem empiryzmu, przeciwnikiem klasycyzmu (którego propagatorem był Potocki) oraz uczonym, który inspirował się sentymentalizmem i poglądami J.J. Rousseau. Wierny oświeceniowym ideałom Trzciński postulował badania nad Naturą. Uważał, że pierwszeństwo przed innymi dyscyplinami naukowymi mają nauki przyrodnicze, gdyż są użyteczne (ułatwiają życie, polepszają jego jakość oraz służą wszystkim, to znaczy dobru ogólnemu). Nauki piękne, sztuka zarezerwowane są dla nielicznych i nie przynoszą większych pożytków społeczności, poza przyjemnością i rozrywką. W artykule poruszono również kwestię polskiego języka naukowego.

The article discusses the concept of science proposed by Andrzej Trzciński (1749–1823), a Krakow professor of physics during the Enlightenment era. In 1811, he published Uwagi na Rozprawę o krytyce Stanisława Kostki Potockiego [Remarks on Stanisław Kostka Potocki’s Treatise on Critique]. Typically, this text has been perceived by researchers as insignificant, malicious remarks directed at Potocki (1755–1821) and his dissertation. The aim of this article is to show that behind the arguments presented in Uwagi... lies a vision of science, as well as culture and art, distinct from Potocki’s. Firstly, the article introduces the Krakow scholar and explains why he remains relatively unknown. Then, based on an analysis of Uwagi... and comparisons with Potocki’s Critique, it indicates that Trzciński was an advocate of empiricism, a critic of classicism (advocated by Potocki), and a scholar who drew inspiration from sentimentalism and the views of J. J. Rousseau. True to Enlightenment ideals, Trzciński advocated research into Nature, believing that the natural sciences take precedence over other disciplines because they are useful (by facilitating life, improving the quality of life, and serving the common good). Fine arts and aesthetics, according to Trzciński, are reserved for the few and bring limited benefits to society, primarily providing pleasure and entertainment. Moreover, the article also raises the issue of Polish scientific and academic language.