Dylematy etyczne i metodologiczne w etnograficznych badaniach terenowych w Meksyku

Unia Europejska

The aim of the paper is discussion over methodological and ethical conditions of re- search carried out in hostile environment. The problem of high importance is understand- ing people in culturally different country where researcher faces huge problems in using his/her mental capacities including past experiences. There is also discussed problem of relations created with interviewees and ethics that in many situations is contradictory toward effectiveness in data collection.

Celem artykułu jest analiza metodologicznych i etycznych uwarunkowań prowadzenia badań w trudnym terenie. Zaakcentowany został problem rozumienia badanych przez badacza, zwłaszcza w przypadku prowadzenia badań w odmiennym kulturowo kraju, gdzie nie do końca może on liczyć na sięganie do własnych zasobów mentalnych, w tym dotychczasowych doświadczeń. W artykule został podjęty także wątek budowania relacji z badanymi oraz problem etyki, który często stoi w sprzeczności wobec efektywności pozyskiwania danych.

Badania społeczne wymagają od badacza swego rodzaju wrażliwości, koniecznej dla udanego wejścia w interakcje z badanymi i zasięgania ich opinii na tematy korespondujące z problematyką badań. W oczywisty sposób konieczność zachowania wrażliwości pogłębia się w przypadku badań zakładających dłuższą relację z badanymi, w ramach której dochodzi do niejako samoistnego wykształcenia się obustronnej więzi opartej na zaufaniu, które w jakimś stopniu harmonizują z doświadczaniem siebie nawzajem w ramach zmiennego kontekstu badań. Badacz, a także badani zyskują pogłębioną perspektywę wzajemnego odbioru ze względu na wspólny fakt uczestnictwa i przeżywania zarówno własnej obecności w ciągu interakcyjnych zdarzeń, jak i swoich, stosowanych wobec siebie, autoprezentacji i reakcji, w tym również emocjonalnych. Relacja badacz–badany jest szczególnie istotna w kontekście badań o charakterze etnograficznym, gdy wytwarzana po obu stronach autoprezentacja i działania ukierunkowane na jej podtrzymywanie ustępują miejsca bardziej spontanicznej, a przez to i naturalnej tendencji do nie- kontrolowania siebie i własnych reakcji, także okazywanych emocji. Z perspektywy realizacji programu badawczego oznacza to większą efektywność uzyskiwania wartościowych danych empirycznych, weryfikacji hipotez oraz szans na uzyskanie kontekstu odkrycia (serendipity). Z drugiej jednak strony, w myśl zasady „coś za coś”, pojawia się wiele różnego rodzaju problemów natury etycznej i metodologicznej wynikających z „zanurzenia się” badacza w świat badanych. Literatura przedmiotu przynosi liczne dowody zmian zachodzących w samym badaczu, choć nie do końca weryfikuje same założenia związane z wymogami prowadzenia badań terenowych, zwłaszcza w przypadku trudnego, obcego kulturowo terenu, gdzie trudno jest przewidzieć zagrożenie i konsekwencje wiążące się z nim. Celem niniejszego artykułu o charakterze metodologicznym jest z jednej strony delikatna polemika z promowaną w literaturze przedmiotu metodologią badań jakościowych, zaś z drugiej strony zwrócenie uwagi na liczne wątpliwości i zagrożenia natury metodologicznej i etycznej związane z prowadzeniem badań w terenie, zwłaszcza tym trudnym, obcym kulturowo. Moim zamiarem nie jest przedstawienie uniwersalnych rozwiązań, których zastosowanie neutralizuje wątpliwości, lecz raczej refleksja nad możliwymi ograniczeniami i niebezpieczeństwami wynikającymi z przesadnej wiary w swe możliwości, kompetencje i dotychczasową wiedzę opartą na doświadczeniu.