Mankind’s culture is organised around two main compass points – time and space. The actual nature of how the above are understood varies from one cultural system to another; what remains unchanged is how important these are for the respective construction of respective belief systems. In the annals of scholarly interest in the phenomenon of mass deposition of metal goods in the ground or water – known from the Bronze and Early Iron Ages – researchers have in the main turned their minds to the question of time. The main aim of this publication therefore is to provide a scholarly ‘stop sign’ in respect to this tendency and instead, point researchers towards the significance of metal hoards as an integral part of landscape. This monograph is made up of an introduction, three chapters and conclusion. The catalogues and illustrations (maps used for research of settlements and figures presenting bronze and iron artefacts) that constitute an integral part of this work can be found in the accompanying CD. The subject of the above mentioned work are hoards deposited by communities that accepted particular models of the Urnfield culture circles understood broadly in terms of archaeological taxonomies defined as the following cultures: Lusation, Pomoranian, Cloche-grave, as well as West Baltic Barrow. This is based on the premise of hitherto mentioned norms – older, boundary of research undertaken, whereas the younger delineates the end of Hallstatt D, which represents the end of the subject matter under investigation (ryc. 1). For the purposes of the above research several criteria have been applied: use of Polish Archaeological Record for surface investigation, high frequency of metal finds (some of which could be potentially used for spatial analysis) and the subject area’s location in an area characterized by a varied network of rivers and water pools. All these criteria are fulfilled by the respective South Baltic Coast and Lakelands in respect to the concept of physical geography and its regionalization according to Jerzy Kondracki (2009; ryc. 2). The Introduction also canvases the history of research understood as the main archaeological concepts of hoards, which attest to the need for conducting such investigations. This in addition relates to the state of sources, both knowledge of ensembles of metal finds, as well as data from surface investigations. The first chapter presents the theoretical framework for the discussion in hand and a review of literature for the relevant issues under discussion in this work. In terms of methodology, the notion of culture as a regulatory mechanism in society according to Grzegorz Banaszak and Jerzy Kmita (1994) is discussed. Moreover, following Anna Pałubicka (1985), the arguments for a worldview valorization are advanced, ones defining the culture of communities subject to research in terms of magic. Finally, a taxonomy of relevant communities distinguished in the context of a given period and area is discussed. The phenomenon of material sources being repeated through time and space has been outlined according to Henryk Mamzer’s (2004) concept and therefore it is proposed that the culture circles under discussion be viewed as ones of a developed community in the Bronze Age (rozdz. 1.1). Thus metal has been presented as a cultural category in terms of its manufacture and symbols – at the same time underscoring its various interpretations among the cultural groups under discussion (rozdz. 1.2). Moreover, there has been brought into light the notion of exchange following Marcel Mauss (1973), as well as the issue of contacts and value in respect to goods, in particular, those of ‘foreign’ provenance by referring to discussion of the relevant literature (rozdz. 1.3). In the first chapter therefore the particular means of viewing and adding value to the concept of space and its associated social functions has been discussed (rozdz. 1.4). Further, there is an outline of the model of settlements of communities under analysis, in particular the phenomenon of building enclosed settlements and discussion of research data in respect to paleo-natural sources (rozdz. 1.5). Moreover, a review of hitherto established schools of thought in regard to hoards was made, arguing for a new means of viewing the phenomenon under research by recognizing that in communities with a syncretic culture, in turn all interaction is syncretic, including the deposits of metal goods under analysis (rozdz. 1.6). The relevant working hypotheses developed in subsequent parts of the work complete the end of the first chapter. The first argues that the locus for depositing collected metal objects was chosen according to agreed cultural norms and constituted elements of the settlement network. Thus on account of an agreed belief system determined by their environment, members of the developed Bronze Age community under discussion demonstrated certain identifiable characteristics that lent themselves to scholarly investigation. The second opines that deposits of metal objects had many overlapping functions in a given situation and were thus intentionally located in a given space that fulfilled in addition associate functions such as the creation of a particular cultural system and its subsequent communication of belief systems. The second chapter is devoted to the analysis of collected sources that served to provide new insights and directions to previously held hypotheses. The basis for this research is hoards that refer to a precise, identifiable location. The research of publications and archival data in respect to various maps (contemporary and historical) therefore has allowed to establish either the precise or approximate localization of 84 out of 435 deposits of metal known from the area and period under discussion, amounting to 19,3% of the entire collection (ryc. 3). In the context of this part of the work the analysis of the topography of bronze and iron artefact finds has been conducted for a given locus in terms of the rate of incidence in their inventory (rozdz. 2.1). The question was raised as to whether the analysed communities had a preference for a particular topography for a terrain so as to deposit defined categories of metal objects. For the purposes of research all such relevant metal deposits were categorized into one of the identified topography locus types (ryc. 2.1.1; tabela 2.1.1). The next step of research was to determine the number of metal object sets that qualify to specific types of topography in which particular categories of artefacts were found. Twenty-three categories that fully reflected the contents of the collection under analysis were identified (ryc. 2.1.2, 2.1.3; tabela 2.1.2). On the basis of the research conducted it was shown that there was no referred to preferences. In addition the data confirmed previously mentioned tendencies in culture and settlement for the above mentioned communities that related to the establishment of settlements and cemetery complexes on uplands, over watercourse valleys and water reservoirs. Moreover, the research results point towards an increasingly more frequent settlement of isles and peninsulas in the Early Iron Age, as well as a widespread relation of metal collections to settlements in the region related to the West Baltic Barrow Culture, which is tied to the interpretation of the nature of such community settlements. The second, considerably more important, form of research related to particular investigations of settlements of the above mentioned metal goods. The selection criteria and methodology constitute a separate part of the chapter (rozdz. 2.2). It was therefore determined that for the purposes of discussion of the cultural aspects relating to hoard location in terms of region, the greatest research potential was represented by those goods deposited in a dry environment; for as far as the choice of deposition locus was concerned water networks had no discernible influence (marginal part of areas researched). The author in addition excluded finds deposited in contexts where both settlement and cemetery networks occurred. The selection of metal goods collections that were subject to this research required in addition taking into consideration the very condition of the source base used for recreating the settlement context (ryc. 2.2.2). A subsequent part of the monograph was devoted to hitherto mentioned research (rozdz. 2.3 and 2.4). In this respect eight areas were designated where twelve instances of hoards under research were to be found. In addition for the above, seven finds in a particular locus (from wetland contexts or parallel contexts of settlements and cemeteries were noted) and nineteen from a similar location. The total surface area of these terrains amounted to 5030.9 km2, where 3,877 settlement elements were registered. In the above mentioned part of the work four research methods were used. The first two relate to the geography of the settlement: (1) analysis of the settlement in question based on all the known points taking into account natural science data and (2) a diachronic analysis based on the chronology and chorology of relevant cemeteries. Moreover, statistical analysis was used in the form of (3) the Clark-Evans test and (4) Steinhaus habitation indicator. All these methods were selected in respect to the available source base so as to mutually complement and verify subsequent research data. The results of specific settlement research (rozdz. 2.5 and 2.6) showed clearly that the majority of hoards researched were situated on the margins of settlement areas per se, whereas in the case of more intensely populated settlements – on borders between settlement concentrations. In the remaining instances the location may indicate a possible relationship with so called parallel settlements or cemetery complexes. The last chapter represents an attempt to verify and develop hitherto proposed hypotheses based on the presented theoretical assumption, as well as empirical data and their research results. Thus it might be argued that relevant hoards were deposited in specific relation to other archaeological sites in the settlement network – ones that came to form the landscape. This conclusion allows one to accept the first hypothesis as credible. The second hypothesis, however, cannot be clearly verified. It can, however, be developed by creating a model that allows to place the research results in the context of a given cultural system per se – in accord with the community under analysis. This model explains the potential reasons for depositing metal goods in the ground and the choice of locus, as well as its function in this context. Such a method links (in a syncretic manner) explanations related to various cultural spheres of prehistoric communities (applied technology, symbolically construed communication and belief systems). The outlined process can be considered dynamic in respect to chronology, as it indicates the various aspects of metal’s significance in the context of belief systems where fascination and fear were paired among the communities under analysis. In this regard the symbolism of boundaries was similar, one that divided the two categories responsible for the duality of human nature. On the one hand the need for stability and safety, while on the other, a desire to experience the pressures of the immediate environment responsible for fear and curiosity as threats, as well as the possibility to gain prestige, knowledge, contact with supernatural forces and forebears, procurement of exotic objects or raw materials and as a result, even power. In turn stone, so often discovered in the context of metal finds, had the power to compete in significance with bronze and iron. The above mentioned localisation of hoards was related to their practical function; loci organising the world per se and aiding the means of communication. They served also as boundary milestones, their crossings, as well as characteristic points in local, even cross-regional routes. The collections of metal objects also fulfilled several functions that ought to be defined as ones that organise the so called world of the given community. They therefore regulated relations in the group, establishing and making permanent social relations and formed a restraining mechanism against significant pluralism. They consequently helped avoid internal conflicts that grew in importance together with a growth in numbers of such communities towards the end of the Bronze Age and Early Iron Age. In this context therefore the rituals of depositing metal goods into the ground integrated the group at all the relevant stages. The loci where this was done became cosmological models and through this, developed into cultural norms, which allowed community members to become familiar with these and subsequently helped to establish them. These belief systems also constituted a medium of inter-group communication, the possibility of demonstrating wealth, building prestige, underscoring sovereignty and levelling of position in inter-communal dialogue, featuring partners of varying social potential. In this context the development of such social norms created the opportunity to control conflicts, especially those growing with the growth of demographic potential of the community under analysis. The above mentioned metal finds also testify to cult practices. Their localization and nature fulfilled all the criteria defining sacral loci such as facilitated contact with ‘outsiders’ (understood also as people, elements and supernatural forces). The objects deposited may well have been gifts for supernatural forces, elements or forebears. These became particularly important in the face of tensions between increasingly numerous groups of autochthons growing apace towards the end of the Bronze Age. Such places also represented symbolic gates and thus were designed to guard the community that created them both against real dangers and mythic ones. Moreover, they did not allow for the overlapping of two separate structures: ‘internal’ and ‘external’. Despite the formulation of such a broad spectrum of interpretation – rather thanks to it – the model presented would appear to be coherent and at the same time, constitutes a means of observing the phenomenon of a mass exclusion of bronze and iron artefacts from the cultural sphere. This was possible due to the consideration of new data that are the result of spatial analysis, conducted at a micro-regional scale. Further, the model outlined above lends itself to explanations for the disappearance of the custom of depositing hoards in the ground and water. This interpretation also relates to changes in settlements, the fall of numbers of the above mentioned communities and the resultant lowering of socially understood stress. In conclusion, there is the hope that the research results presented will persuade archaeologists publishing single metal deposits and researching larger works relating to collections of metal objects to turn their attention to spatial data such as micro-regional settlement networks, their association with finds in the form of bronze and iron artefacts, as well as the nature of deposition locus. Perhaps in this regard the above shall inspire archaeology scholars researching settlements to view hoards as an integral element of prehistoric cultural systems. On the one hand this shall help us better understand such communities and on the other, make more comprehensive subsequent interpretations of mass phenomena relating to the deposition of metal goods in the ground or water.
Kultura ludzka porządkowana jest w odniesieniu do dwóch głównych współrzędnych jakimi są czas i przestrzeń. Specyfika ich postrzegania zmienia się w różnych systemach kulturowych, niezmiennie jednak ma duże znaczenie dla budowania obrazu świata. W historii naukowego zainteresowania zjawiskiem masowego składania w ziemi lub wodzie wytworów metalowych, które znane jest z epoki brązu i wczesnej epoki żelaza, badacze zwracali uwagę głównie na czas. Podstawowym celem tej książki jest odwrócenie tej tendencji i zwrócenie uwagi na znaczenie skarbów metali jako elementu przestrzeni fizycznej i kulturowej. Rozprawa obejmuje się ze wstępu, trzech rozdziałów i zakończenia, które składają się na niniejszą książkę. Katalogi i część ilustracyjna (mapy wykorzystywane w analizach osadniczych oraz ryciny artefaktów brązowych i żelaznych) będące integralną częścią pracy znajdują się na dołączonej płycie CD. Przedmiotem omawianej pracy są skarby składane przez społeczności, które akceptowały wzorce kręgu kultur pól popielnicowych, rozumiane szeroko, czyli w terminologii archeologicznych podziałów taksonomicznych określane jako: kultura łużycka, pomorska wraz z kulturą grobów podkloszowych oraz kultura kurhanów zachodniobałtyjskich. Początek akceptacji rzeczonych norm jest dolną cezurą prowadzonych badań, natomiast górną wyznacza koniec okresu halsztackiego D, stanowiący kres analizowanego zjawiska (ryc. 1). Dla wyznaczenia obszaru badań przyjęto kilka kryteriów: objęcie terenu prospekcją powierzchniową AZP, duża frekwencja znalezisk metali, z których część potencjalnie mogła być wykorzystana do analiz osadniczych oraz położenie w strefie o urozmaiconej sieci rzek i wód stojących. Wszystkie wspomniane kryteria spełnia teren Pobrzeża i Pojezierzy Południowobałtyckich w myśl regionalizacji fizycznogeograficznej Polski autorstwa Jerzego Kondrackiego (2009; ryc. 2). Wstęp referuje również historię badań, rozumianą jako główne nurty w sposobie przedstawiania skarbów, potwierdzając konieczność przeprowadzenia postulowanych badań. Odnosi się także do stanu źródeł, zarówno wiedzy na temat zespołów metali, jak i danych pochodzących z prospekcji powierzchniowych. W pierwszym rozdziale zaprezentowano ramy teoretyczne dla prowadzonych rozważań oraz przedstawiono stan badań nad zagadnieniami istotnymi z punktu widzenia celów pracy. Omówiono w nim pojęcie kultury, opowiadając się za społeczno-regulacyjną koncepcją autorstwa Grzegorza Banaszaka i Jerzego Kmity (1994). Za Anną Pałubicką (1985) zaprezentowano założenia o waloryzacji światopoglądowej, określającej kulturę analizowanych zbiorowości jako magiczną. Przedstawiono także taksonomię ugrupowań wyróżnionych w ramach okresu i terenu ujętego w pracy. Fenomen czasoprzestrzennej powtarzalności źródeł materialnych scharakteryzowano odnosząc się do koncepcji Henryka Mamzera (2004) i zaproponowano postrzeganie analizowanych grup jako wspólnoty interpretacyjnej społeczności rozwiniętej epoki brązu (rozdz. 1.1). Przedstawiono metal jako kategorię kulturową, jego wytwórczość i symbolikę, podkreślając niejednoznaczny sposób jego postrzegania wśród badanych grup (rozdz. 1.2). Scharakteryzowano wymianę akceptując propozycję Marcela Maussa (1973), zarysowano też zagadnienie kontaktów i wartość dóbr, szczególnie „obcego” pochodzenia odnosząc się do refleksji na temat biografii przedmiotu (rozdz. 1.3). Omówiono w tym rozdziale postrzeganie i wartościowanie przestrzeni oraz pełnione przez nią funkcje społeczne (rozdz. 1.4). Zaprezentowano też model osadnictwa analizowanych społeczności, a szczególnie fenomen wznoszenia „osad obronnych” oraz krytycznie odniesiono się do danych paleoprzyrodniczych (rozdz. 1.5). Zarysowano również dotychczasowe kierunki interpretacji skarbów, proponując przełamanie impasu w wyjaśnianiu badanego zjawiska poprzez zwrócenie uwagi na fakt, że w społecznościach o kulturze synkretycznej również synkretyczne są powody każdego działania, w tym analizowanego deponowania wytworów metalowych (rozdz. 1.6). Rozdział pierwszy kończą hipotezy robocze, które zostały rozwinięte w dalszych częściach pracy. Hipoteza pierwsza: miejsca składania gromadnych zespołów przedmiotów metalowych wybierane były zgodnie z respektowanymi normami kulturowymi i stanowiły elementy sieci osadniczej, które – z racji zbliżonego postrzegania świata przez członków wspólnoty interpretacyjnej rozwiniętej epoki brązu – wykazywały pewne prawidłowości możliwe do naukowej analizy. Hipoteza druga: depozyty przedmiotów metalowych miały wiele funkcji przeplatających się w jednym akcie; jako intencjonalnie lokalizowane w przestrzeni pełniły również funkcje z nią związane, takie jak jej kreowanie i komunikowanie poprzez nią o specyfice systemu kulturowego. Rozdział drugi jest częścią zawierającą analizy zebranych źródeł, które posłużyły do falsyfikacji przedstawionych wcześniej hipotez. Podstawą dla tych badań są skarby o znanej i dokładnej lokalizacji. Przeprowadzona kwerenda publikacji i danych archiwalnych, połączona z wykorzystaniem różnego rodzaju map, pozwoliła ustalić dokładną lub przybliżoną lokalizację 84 spośród 435 depozytów metali znanych z badanego obszaru i okresu, co daje 19,3% całego zbioru (ryc. 3). W ramach tej części pracy przeprowadzono analizę topografii znalezisk artefaktów brązowych i żelaznych o pewnej lokalizacji pod kątem powtarzalności ich inwentarzy (rozdz. 2.1). Postawiono pytanie: czy analizowane społeczności preferowały jakieś powtarzalne ze względu na specyfikę ukształtowania terenu miejsca, aby składać tam określone kategorie przedmiotów metalowych? W celu wykonania analizy wszystkie depozyty metali, dla których były ku temu podstawy, przydzielono do jednego z wyznaczonych typów lokalizacji topograficznej (ryc. 2.1.1; tabela 2.1.1). Określenie liczebności zespołów przedmiotów metalowych zakwalifikowanych do konkretnych typów topograficznych, w których znajdowały się poszczególne kategorie artefaktów, było kolejnym krokiem analizy. Zastosowano podział na dwadzieścia trzy kategorie w pełni odzwierciedlające zawartość badanego zbioru (ryc. 2.1.2, 2.1.3; tabela 2.1.2). Na podstawie przeprowadzonej analizy wykazano, że nie było wzmiankowanych preferencji, potwierdzono też pewne, wcześniej opisywane, tendencje w kulturze i osadnictwie omawianych społeczności, dotyczące zakładania osad i cmentarzysk na wyniesieniach nad dolinami cieków i zbiorników wodnych, coraz częstszego zasiedlania wysp i półwyspów we wczesnej epoce żelaza oraz powszechnego związku zespołów metali z osadami, w strefie łączonej z kulturą kurhanów zachodniobałtyjskich, co związane jest z interpretacją specyfiki osadnictwa tych społeczności. Drugim, znacznie ważniejszym postępowaniem badawczym, były szczegółowe badania osadnicze wytypowanych znalezisk metali. Kryteria ich doboru oraz metody analizy stanowią osobną część rozdziału (rozdz. 2.2). Uznano, że dla rozważań nad kulturowymi aspektami lokalizacji skarbów w aspekcie regionalnym największy potencjał poznawczy mają te składane w środowisku „suchym”, gdyż na dobór miejsca ich złożenia nie miała wpływu, zajmująca każdorazowo marginalną część badanych obszarów, sieć wodna. Wykluczyłem też znaleziska złożone w ramach równoczasowych elementów sieci osadniczej takich jako osady i cmentarzyska. Dobór zespołów metali poddanych tego typu badaniom wymagał również uwzględnienia stanu bazy źródłowej wykorzystywanej dla tworzenia tła osadniczego (ryc. 2.2.2). Kolejna część pracy obejmuje omówione wcześniej analizy (rozdz. 2.3 i 2.4). Wyznaczono w tym celu osiem obszarów, na których usytuowanych jest dwanaście analizowanych przypadków – skarbów, dodatkowo w ramach tych stref notowanych jest siedem znalezisk o dokładnej lokalizacji (pochodzących z kontekstów „wilgotnych” albo z równoczasowych osad lub cmentarzysk) i dziewiętnaście o przybliżonej lokalizacji. Łączna powierzchnia tych obszarów wynosi 5030,9 km2; zarejestrowano na niej 3877 faktów osadniczych. W opisywanej części pracy zastosowano cztery metody badawcze. Pierwsze dwie nawiązują do geografii osadnictwa. Są to: analiza osadnictwa oparta na wszystkich znanych punktach osadniczych z uwzględnieniem danych przyrodniczych oraz diachroniczna analiza osadnictwa na podstawie chronologii i chorologii cmentarzysk. Wykorzystane zostały także analizy matematyczno-statystyczne – test Clarka-Evansa i wskaźnik habitacji Steinhausa. Wszystkie te metody dobrane zostały pod kątem dostępnej bazy źródłowej, w taki sposób, aby wzajemnie się uzupełniały i weryfikowały. Wyniki szczegółowych badań osadniczych (rozdz. 2.5 i 2.6) jednoznacznie wskazały, że większość analizowanych skarbów lokowano w marginalnych strefach zasiedlanych obszarów, natomiast gdy osadnictwo było bardziej intensywne – na granicach między zajmowanymi skupiskami osadniczymi. W pozostałych przypadkach lokalizacja wskazywać może na związek z równoczasowymi osadami lub cmentarzyskami. Ostatni rozdział jest próbą weryfikacji i rozwinięcia zaproponowanych uprzednio hipotez w oparciu o przedstawione wcześniej założenia teoretyczne oraz dane empiryczne i wyniki ich analiz. Skarby składane były w konkretnej relacji do tworzonych intencjonalnie składowych przestrzeni fizycznej, które kreowały krajobraz kulturowy. Stwierdzenie to pozwala uznać pierwszą hipotezę za wiarygodną. Drugiej hipotezy nie można jednoznacznie zweryfikować. Można ją rozwinąć tworząc model pozwalający osadzić wyniki przeprowadzonych analiz w realiach systemu kulturowego reprezentowanego przez analizowane społeczności. Model ów wyjaśnia potencjalne powody składania wytworów metalowych w ziemi, wybór miejsca takiego aktu oraz jego funkcję. Łączy on (w synkretyczny sposób) wyjaśnienia odnoszące się do różnych sfer kultury badanych grup ludzkich (techniczno-użytkowej, symboliczno-komunikacyjnej i światopoglądowej). Zarysowany proces jest dynamiczny w ujęciu chronologicznym. Zwraca uwagę na niejednoznaczne postrzeganie metalu wśród analizowanych społeczności, które łączyło fascynację ze strachem. Zbieżna była symbolika granic, rozdzielających dwie kategorie odpowiadające dwoistości natury ludzkiej. Z jednej strony potrzebę stabilności i bezpieczeństwo, z drugiej – pragnienie przeżycia przygody budzącej zarazem strach i ciekawość, będącej zagrożeniem, ale także możliwością zyskania prestiżu, wiedzy, kontaktu z mocami nadprzyrodzonymi i przodkami, zdobycia egzotycznych przedmiotów lub surowców, a w konsekwencji nawet władzy. Z kolei kamienie, tak często odkrywane w kontekście znalezisk przedmiotów metalowych, miały moc mogącą zniwelować symboliczną potęgę brązu i żelaza. Opisana wcześniej lokalizacja skarbów wiązała się z ich praktyczną funkcją – miejsc porządkujących świat i pomagających się w nim poruszać. Były one zarówno znacznikami granic, przejść przez nie, jak i charakterystycznymi punktami na lokalnych, a może i międzyregionalnych szlakach. Zespoły przedmiotów metalowych spełniały też szereg funkcji, które określić należy jako porządkujące świat społeczny. Regulowały one relacje w grupie, ustalając i utrwalając stosunki społeczne, zapobiegały ich znaczącemu zróżnicowaniu. Pomagały dzięki temu unikać wewnętrznych konfliktów, które zyskiwały na znaczeniu wraz ze zwiększaniem się liczebności omawianych społeczności pod koniec epoki brązu i we wczesnej epoce żelaza. Rytuały składania w ziemi wytworów metalowych na wszystkich ich etapach integrowały grupę. Miejsca, gdzie to czyniono, wpisywały się we wzory kosmologiczne, a przez to w normy kulturowe, co pozwalało zapoznawać się z nimi członkom społeczności oraz je w praktyce utrwalać. Stanowiły też medium komunikacji międzygrupowej, dawały możliwość manifestacji zasobności, budowania prestiżu, podkreślania suwerenności oraz wyrównania pozycji w dialogu między zbiorowościami – partnerami o różnym potencjale. W tym wypadku stwarzało to szanse na zapanowanie nad konfliktami, szczególnie nasilającymi się przy wzroście potencjału demograficznego analizowanych populacji. Opisywane znaleziska metali są również poświadczeniem praktyk kultowych. Ich lokalizacja i specyfika spełniały wszystkie kryteria określające miejsca sakralne, ułatwiały one kontakt z „obcymi” (rozumianymi zarówno jako ludzie, jak i żywioły oraz moce nadprzyrodzone). Deponowane przedmioty mogły być darami dla mocy nadprzyrodzonych, żywiołów lub przodków. Stawały się one szczególnie istotne w obliczu napięcia między coraz liczniejszymi grupami ludzkimi, narastającego pod koniec epoki brązu. Miejsca takie stanowiły też symboliczne bramy, strzec miały one społeczności, które je tworzyły zarówno przed niebezpieczeństwami realnymi, jak i mitycznymi. Nie pozwalały na mieszanie się dwóch różnych porządków: „wewnętrznego” i „zewnętrznego”. Mimo ujęcia tak szerokiego spektrum interpretacyjnego, a raczej dzięki niemu, przedstawiony model wydaje się spójną, a jednocześnie otwartą propozycją spojrzenia na zjawisko masowego wyłączania brązowych i żelaznych artefaktów z obiegu kulturowego. Możliwe to było dzięki uwzględnieniu nowych danych, które są rezultatem analizy przestrzeni, badanej na poziomie mikroregionalnym. Zarysowany model pozwala też na wyjaśnienie zagadnienia zaniku zwyczaju składania w ziemi i wodzie skarbów. Interpretacja ta nawiązuje do zmian w osadnictwie, spadku liczebności opisywanych grup i wynikającego z tego zmniejszenia się stresu. Podsumowując, mam nadzieję, że zaprezentowane wyniki badań skłonią archeologów publikujących pojedyncze depozyty metali oraz przygotowujących szersze opracowania, odnoszące się do zespołów przedmiotów metalowych, do zwrócenia uwagi na dane związane z przestrzenią – mikroregionalne sieci osadnicze, ich relacje ze znaleziskami artefaktów brązowych i żelaznych oraz specyfikę miejsc ich złożenia. Badaczy skupiających się na analizach osadniczych zainspirują może do spojrzenia na skarby jako znaczącą składową badanych systemów kulturowych. Z jednej strony pomoże to lepiej zrozumieć zachowania społeczności pradziejowych, a z drugiej wzbogaci interpretację zjawiska masowego składania wytworów metalowych w ziemi lub wodzie.
