Samostanowienie jako element rehabilitacji osób z niepełnosprawnością intelektualną – rola podstawowych potrzeb psychologicznych

People with intellectual disabilities often face various barriers that make it difficult for them to experience self-determination - a fundamental right of every human being. The positivist and humanistic paradigms currently dominant in special education have made it possible to change the perception of people with intellectual disabilities, hitherto regarded as disturbed, passive, unable to make decisions about themselves, as causal individuals - capable of self-determination. This article aims to introduce Causal Action Theory, the development of which was based on empirical reports highlighting the importance of self-determination in the lives of people with disabilities. It also draws attention to the fundamental importance of basic psychological needs in supporting self-determination and improving their quality of life. In order to undertake more precise and individualised rehabilitation interventions, the presence of reliable measurement tools is extremely important. Therefore, the Basic Psychological Needs Satisfaction and Frustration Scale - Intellectual Disability (BPNSFS-ID), a proposal by Dutch researchers, is briefly presented. Taking into account the results of previous research emphasising the importance of basic psychological needs for the self-determination of people with disabilities, there is a need to develop Polish tools to measure the need for autonomy, competence and relatedness and to query foreign proposals for programmes supporting their satisfaction.

Osoby z niepełnosprawnością intelektualną często napotykają różne bariery, które utrudniają im doświadczanie samostanowienia – podstawowego prawa każdego człowieka. Dominujące obecnie w pedagogice specjalnej paradygmaty: pozytywnie ukierunkowany oraz humanistyczny pozwoliły na zmianę postrzegania osób z niepełnosprawnością intelektualną, uznawanych dotychczas za zaburzonych, biernych, niezdolnych do podejmować decyzji o sobie, jako jednostki sprawcze – zdolne do samostanowienia. Niniejszy artykuł ma na celu przybliżenie Teorii Działania Sprawczego, której opracowanie opierało się o doniesienia empiryczne zwracające uwagę na istotę samostanowienia w życiu osób z niepełnosprawnościami. Zwrócono również uwagę na fundamentalne znaczenie podstawowych potrzeb psychologicznych w procesie wspierania samostanowienia i poprawy jakości życia tychże osób. Aby podjąć bardziej precyzyjne i zindywidualizowane oddziaływania rehabilitacyjne niezwykle istotna jest obecność rzetelnych narzędzi pomiarowych. Zatem pokrótce przedstawiono Basic Psychological Needs Satisfaction and Frustration Scale – Intellectual Disability (BPNSFS-ID), będące propozycją niderlandzkich badaczy. Biorąc pod uwagę rezultaty dotychczasowych badań podkreślających znaczenie podstawowych potrzeb psychologicznych dla samostanowienia osób z niepełnosprawnościami, istnieje potrzeba opracowania polskich narzędzi do pomiaru potrzeby autonomii, kompetencji i relacji oraz kwerenda zagranicznych propozycji programów wspierających ich zaspokojenie.