Przegląd Geograficzny T. 92 z. 1 (2020)

24 cm

Strefa cofki zbiornika zaporowego to fragment dna doliny rzeki powyżej zbiornika zaporowego zalewany wodą podczas stanów wyższych niż jego normalny/średni poziom piętrzenia (tzw. zjawisko cofki). Oddziaływanie cofki na procesy fluwialne może wywoływać długookresowe zaburzenia w funkcjonowaniu abiotycznych i biotycznych elementów systemu fluwialnego, ponieważ wielkość i czas trwania zalewów wody związanych z cofką są większe niż te wynikające z naturalnego reżimu rzeki. Dotychczasowe prace pokazują, że oddziaływanie cofki na rzekę żwirodenną powoduje wymuszoną depozycję rumowiska korytowego i związane z tym zmiany morfologii koryta (faza 1) oraz depozycję drobnoziarnistego rumowiska przyczyniającą się do ekspansji roślinności nadrzecznej na nieporośnięte części koryta i prowadzącą do rozwoju stabilnego bocznie, krętego koryta (faza 2). W cofce może także dochodzić do przekształceń struktury roślinności nadrzecznej (np. eliminacji roślinności nieodpornej na stres wodny), przekształceń struktury siedlisk zwierząt nadrzecznych oraz wymuszonych zmian użytkowania terenu. Zmiany te mogą istotnie wpływać na funkcjonowanie systemu fluwialnego w strefie cofki i stanowią wyzwanie dla zagospodarowania przestrzennego tych stref. Szczególnie interesująca dla przyszłych badań wydaje się ilościowa analiza zmian interakcji hydrodynamika-osady-roślinność, wywołanych przez cofkę w ciekach górskich różnych stref klimatycznych.

Dam reservoir construction is one of the most important factors shaping river-valley morphology in the Anthropocene. While a large number (>58,000) of these constructions are in operation all over the world, we remain quite ignorant of what happens upstream of them (in so called backwater zone), especially for the case of gravel-bed rivers. Existing studies have shown that adjustments of the gravel-bed river in the backwater zone differ between the initial and long-term adjustments. The initial adjustments (occurring ≈ <20 years following dam construction) are controlled by large floods and in-channel deposition which trigger bi-directional bar↔bank interactions (bank erosion causing bar growth and vice versa) resulting in channel-widening. The long-term adjustments (≈ >20 years following dam construction) are characterized by river sinuosity increa sing and channel planform stabilization resulted from deposition of fine sediment and associated vegetation expansion. The long-term adjustments are controlled by the initial river morphology, which creates accommodation space for the deposition of fine sediment and for the associated expansion of vegetation on channel bars. The multi-thread river in backwater zone is significantly narrowed, its sinuosity increase (phase 1) and the planform is stabilized (phase 2). Whereas, in the case of initially single-thread river only planform stabilization occur (phase 2). This article summarizes recent findings on the backwater effects on gravel-bed channel morphodynamics, suggesting that backwater zones may be treated as hot-spots of human-induced changes in river geomorphology and biogeomorphology.