Literatura oświecenia dla dzieci i młodzieży wydawana w XVIII wieku na ziemiach polskich : problemy, zjawiska, podziały, tematy

This paper is synthetic in nature and is devoted to Enlightenment literature for children and youth published in the 18th century in the Poland. It concerns both literary studies, editing, and book history. The starting point is to look at the existing classifications and divisions of this type of literature and to verify them by rejecting the application of the modern measure to 18th-century books for young readers. Subsequently, separate determinants of the then literary works for children and youth, as well as the accompanying problems and phenomena, are presented. Typical features and functions of the content and graphic design of the items under discussion are described. Characteristics and descriptions help to define several groups which have been distinguished from the 18th-century literature for non-adult readers, in which the following sample works are discussed: 1) Collections, extracts, anthologies; 2) Teachings and models; 3) Advice from governesses; 4) French and German friends of children; 5) Role models for peasant boys; 6) Mr Campe’s instructive books; 7) Parental advice and instructions. This study draws attention to issues and titles not mentioned in previous research on this literature and verifies the current state of knowledge, providing a basis for further consideration and analyses.

Artykuł ma charakter syntetyczny i poświęcony jest literaturze oświecenia dla dzieci i młodzieży wydawanej w XVIII w. na ziemiach polskich, przy czym rozważania dotyczą zarówno literaturoznawstwa, jak i edytorstwa oraz historii książki. Punktem wyjścia jest spojrzenie na dotychczasowe klasyfikacje i podziały tego typu piśmiennictwa oraz zweryfikowanie ich przez odrzucenie przykładanej do XVIII-wiecznych książek dla małych i młodych czytelników miary współczesności. Kolejno przedstawiono wyodrębnione wyznaczniki ówczesnych utworów literackich dla dzieci i młodzieży oraz towarzyszące temu problemy i zjawiska. Opisano cechy charakterystyczne ówczesnych treści i szaty graficznej omawianych pozycji, a także scharakteryzowano ich funkcje. Charakterystyki i opisy pomogły wyodrębnić kilka wyróżniających się wśród XVIII-wiecznej literatury dla niedorosłych czytelników grup, w których omówiono przykładowe utwory, kolejno: 1) Zbiory, wypisy, antologie; 2) Nauki i wzorce; 3) Porady guwernantek; 4) Francuscy i niemieccy przyjaciele dzieci; 5) Wzorce dla wiejskich chłopców; 6) Pouczające książeczki pana Campego; 7) Rodzicielskie rady i pouczenia. Artykuł zwraca uwagę na pomijane w dotychczasowych badaniach nad tym piśmiennictwem kwestie i tytuły oraz weryfikuje obecny stan wiedzy, stanowiąc bazę do dalszych rozważań i analiz.