Pojawiające się w tytule niniejszej książki (Mapy czasu : serbska proza postmodernistyczna wobec wyzwań epoki) kategorie: czasu oraz mapy łączy wspólna dla nich w użytym kontekście kategoria zmiany. Ich aktualności na początku lat dziewięćdziesiątych w sposób niezwykle dramatyczny doświadczyły narody byłej Jugosławii. Piętno czasu odciskając się (ponownie) na drugiej już z kolei realizacji idei jugosłowiańskiej, doprowadziło do wojny i rozpadu wielonarodowego państwa. Powstanie (z dnia na dzień) nowych politycznych granic – ironią losu – zbiegło się z przemianami, które w innych krajach prowadzić mają do procesu przeciwnego – do ich zacierania, wydobywając problem niezwykle istotny dla podjętych w niniejszej pracy prób opisu literackiego postmodernizmu w Serbii. Na ten „dotyk historii” nie mogła oczywiście pozostać obojętna literatura, o której traktuje niniejsza praca. Proza postmodernistyczna wyłoniła się z literackiej mapy Serbii na początku lat osiemdziesiątych, lecz początkowo – ze względu na wielość odmian i różnorodność – obejmowano ją wspólną formułą „młoda serbska proza”. W pracy daję odpowiedź na pytanie o istnienie w dziełach jej przedstawicieli postmodernistycznej świadomości oraz sposobów, w jaki się ona wyrażała, w dalszej zaś kolejności – śledzę zmiany, jakim ona podlegała. Zasadniczym celem pracy jest ustalenie wpływu, jaki na przebieg procesów literackich miały cezury społeczno-polityczne, wskazanie ich oddziaływania na cezury poetologiczne oraz opis charakteru owych literackich przemian. Uwarunkowania serbskie różniły się, nie tylko na początku lat dziewięćdziesiątych, ale także już wcześniej, po drugiej wojnie światowej – w okresie istnienia Socjalistycznej Federacyjnej Republiki Jugosławii, od doświadczeń historycznych innych krajów bloku komunistycznego. Celem ich prezentacji w rozdziale pierwszym, zatytułowanym: Czas przełomu jest wskazanie przyczyn i określenie warunków, w jakich serbska literatura odpowiadała na wyzwania ponowoczesności. W przypadku literatury serbskiej (oraz innych literatur „postjugosłowiańskich”) specyfika uwarunkowań społeczno-historycznych pozwala na wywiedzenie postmodernistycznej świadomości artystycznej z rodzimego gruntu. Początek postmodernizmu w przyjętym tu wąskim, historycznoliterackim rozumieniu przypadałby w Serbii na początek lat osiemdziesiątych XX wieku, aczkolwiek istnieje możliwość przesunięcia ram czasowych kierunku na początek lat siedemdziesiątych, zaś punktem kulminacyjnym, wyznaczającym dojrzałą fazę serbskiego postmodernizmu stanowiłyby lata dziewięćdziesiąte XX wieku. Kwestia końca tego kierunku nie została jeszcze, jak się wydaje definitywnie przesądzona, aczkolwiek za sygnał „zmiany paradygmatu” uznać moglibyśmy pojawienie się w latach dziewięćdziesiątych nowej generacji twórców, zwracających się wyraźnie ku poetyce realistycznej. Tak rozumiany postmodernizm byłby konsekwencją przyjętego w pracy, zawężonego rozumienia terminu modernizm. W kontekście poczynionych założeń terminologicznych koniecznym wydaje się dokonanie pobieżnego chociażby przeglądu sposobów jego użycia w serbskiej tradycji historycznoliterackiej. Zagadnieniom tym poświęcony jest rozdział drugi niniejszej pracy, zatytułowany Pomiędzy poetyką a estetyką. Kwestie terminologiczne. Poszukując korzeni i początków serbskiego postmodernizmu nie sposób pominąć roli, jaką w kształtowaniu się świadomości postmodernistów odegrała twórczość Danila Kiša i prowadzone przez niego polemiki, które to kwestie omówione zostały w rozdziale trzecim: Borgesowska fantastyka. Danilo Kiš i Milorad Pavić a postmodernizm. Osobowość pisarza odcisnęła swoje piętno nie tylko na artystycznym smaku młodych twórców, ale także – bardziej może wyraźnie – na świadomości krytyki literackiej, będącej „głosem” tego pokolenia. Nadanie Kišowi przez postmodernistów statusu duchowego patrona ich poczynań, wskazanie estetycznych paraleli pomiędzy twórczością „młodych” i dziełami Kiša, stanowiło gest sytuujący dokonania postmodernistów w tradycji przedsięwzięć modernizowania literatury serbskiej (jej uwalniania od społecznych zobowiązań i tradycji realizmu). Kwestia włączania dorobku Kiša w obszar postmodernizmu jest kwestią, którą należałoby rozpatrywać łącznie z zagadnieniem postmodernistyczności dwóch innych wybitnych twórców, przynależących generacyjnie starszych od postmodernistów: Milorada Pavicia (1929-2009) i Davida Albahariego (1948), którzy swoje pierwsze utwory literackie zaczęli publikować dziesięć lat później od Kiša, debiutującego na początku lat sześćdziesiątych. Wskazanie różnicy pomiędzy sposobami ustosunkowania się przez nich do kwestii „borgesowskiej fantastyki” pozwoli na wskazanie trzech źródeł – „dopływów”, które dały początek serbskiemu postmodernizmowi. Zasadniczą część pracy stanowi analiza utworów trzech serbskich pisarzy, uznanych za przedstawicieli tego nurtu, należących do różnych generacji. Reprezentują też zróżnicowane poetyki, które konstytuują trzy, wyodrębnione przeze mnie, linie serbskiego postmodernizmu: spod znaku „literatury wyczerpania” (David Albahari, ur. 1948, którego prozie poświęcony jest rozdział czwarty: Mapa biografii. Proza Davida Albahariego), tradycji kišowskiej (twórczość Radoslava Petkovicia, ur. 1953, omówiona w rozdziale piątym, zatytułowanym Mapa historii. Proza Radoslava Petkovicia) i nurtu paviciowskiego (Goran Petrović, ur. 1961, o twórczości którego traktuje rozdział szósty: Mapa wyobraźni. Proza Gorana Petrovicia). Przemianę, jaka w latach dziewięćdziesiątych nastąpiła w twórczości wspomnianych pisarzy określić można mianem aktualizacji kategorii mapy. Pojawia się ona na kartach prozy omawianych tu pisarzy w różnorodnej formie (jako motyw – Albahari, lub jako model powieści – Petković i Petrović), zawsze jednak w kontekście refleksji poruszającej się w obrębie triady: historia (czas) – geografia (przestrzeń) – język (formy ich opisu). Jego zaistnienie, będące reakcją na rozpad Jugosławii i wojnę, nie spowodowało jednak w dziełach omawianych pisarzy przemian tych cech, które określiłam mianem wspólnych dla postmodernizmu. Ich utwory nadal więc rejestrowały „dyslokację” doświadczenia: jego rozproszenie, niemożliwość ustalenia jednoznacznych kryteriów sensu, fragmentaryczność, niespójność, przekonanie o niepojmowalnym charakterze rzeczywistości, natomiast gdzie indziej sytuowały źródło tego doświadczenia. Podczas gdy w latach osiemdziesiątych były nim uwarunkowania cywilizacyjno-kulturowe, to w latach dziewięćdziesiątych podstawą doświadczania rzeczywistości stała się dla serbskich pisarzy historia, przebieg której spowodował nie tylko zwrot ku referencjalności, ale także wyraźne odejście od form krótkich, afabularnych ku epickim, narracyjnym (wyjątkiem na tle wszystkich postmodernistów jest Radoslav Petković, który od chwili swojego debiutu w 1979 roku pisał przede wszystkim powieści). Oblicze, jakie przybrała rzeczywistość na początku lat dziewięćdziesiątych w sposób nieunikniony odcisnęło swoje piętno zarówno na tematyce utworów tego pokolenia pisarzy, którzy w okresie swoich debiutów (a więc w latach osiemdziesiątych) próbowali konstruować swój literacki świat na bazie zgrzebnej ponowoczesności, na jej globalnych znakach wydobywanych z lokalnej rzeczywistości jakby na przekór jej samej, „pod prąd” i wbrew tendencjom najżywiej obecnym w przestrzeni społecznej. Na wskroś nowoczesna rzeczywistość wojny i rozpadu, która na początku lat dziewięćdziesiątych zaskoczyła (nie tylko) postmodernistów, przywołała na karty ich utworów refleksję poświęconą charakterowi owej ponowoczesności, sprawiając, że – co uwidacznia się w przeprowadzanych przez pisarzy paralelach i w powrotach do historii – z nowej wojennej perspektywy sprawia ona raczej wrażenie „snu” o ponowoczesności (albo nieustannie powracającej nowoczesności). Pragnąc zaakcentować dramatyzm oraz intensywność tego doświadczenia, omawiani pisarze sięgnęli do nowych – z punktu widzenia swoich własnych strategii – środków, które choć nie wyznaczyły poetologicznej granicy, uzasadniającej ogłoszenie „końca” postmodernizmu, to jednak – wpisując ich dzieła w szereg realizacji udanych artystycznie – sprawiły, że stały się one wyrazistymi mapami swojego czasu.
The notions featuring in the title of the present book (The Maps of Time : Serb Postmodernist Prose and the Challenges of the Era) – that of time and that of a map – are linked by the notion of change, an aspect they share in the context used. The currency of these notions was experienced extremely dramatically by the peoples of the former Yugoslavia in the early 1990s. Leaving its mark (again) on the second consecutive realization of the Yugoslav idea, the stigma of time led to war and to the disintegration of the multinational state. The creation of new political borders (overnight) ironically coincided with changes taking place in other countries which were to initiate a reverse process, obliterating the borders, and thus exposed a problem of paramount importance to the attempts made in the present work to describe literary postmodernism in Serbia. Obviously, the literature discussed in this book could not remain indifferent to that ‘touch of history’. Postmodernist prose emerged from the literary map of Serbia in the early 1980s, but initially – due to the multitude of its varieties and overall diversity – was covered by the umbrella term ‘young Serbian prose’. The present book offers an answer to the question about the existence of postmodern awareness in its representatives’ works and its manifestations, and then traces the changes that it underwent. The primary goal is to identify the influence exerted on the literary processes by the watershed socio-political events, show their impact on the watershed poetological events, and describe the nature of those literary changes. The Serb experience was different from that of the other countries in the Communist Bloc, not only in the early 1990s, but also earlier, after World War II – during the existence of the Socialist Federal Republic of Yugoslavia. The purpose of its description in Chapter One, ‘The Time of a Breakthrough’, is to indicate the causes, and determine the conditions in which Serb literature responded to the challenges, of postmodernity. In the case of Serb literature (and other ‘post-Yugoslav’ literatures), the specific socio-historical circumstances make it feasible to trace the postmodernist artistic awareness back to indigenous sources. In Serbia, the beginnings of postmodernism within the narrow meaning assumed here, i.e. in reference to literary history, should be placed in the early 1980s, although it is possible to extend the timeframe of this movement back to the early 1970s, while the culminating point marking the mature phase of Serb postmodernism would fall somewhere in the 1990s. The issue of the end of this movement does not seem to have been definitively resolved yet, although the emergence, in the 1990s, of a new generation of authors, evidently leaning toward realism, could be indicative of a ‘change of the paradigm’. Postmodernism within this meaning would be a consequence of the narrow understanding of the term modernism assumed in the present work. In the context of the terminological assumptions made, it seems necessary to provide at least a general review of the uses of the term in the Serb tradition of literary history, which is undertaken in the second chapter of the present work, ‘Between Poetics and Aesthetics. Terminological Issues’. When looking for the roots and origins of Serb postmodernism, one cannot ignore the role played in the shaping of the postmodernists’ awareness by the work of Danilo Kiš and his polemics. This subject is discussed in Chapter Three, ‘Borgesian Fantasies. Danilo Kiš and Milorad Pavić in the Context of Postmodernism’. The writer’s personality left its mark not only on the younger authors’ artistic taste, but also – perhaps even more distinctly – on the awareness of the literary criticism that was the ‘voice’ of that generation. The appointment of Kiš as the spiritual patron of the postmodernists’ activities, the indication of the aesthetic parallels between the works of the ‘young’ and those of Kiš constituted a gesture situating the postmodernists’ accomplishments in the tradition of projects setting out to modernize Serb literature (to liberate it from its societal obligations and from the realist tradition). The issue of placing Kiš’s work within the confines of postmodernism is a question that would need to be considered jointly with the issue of some postmodernist quality in two other prominent authors, of a somewhat older generation than the postmodernists: Milorad Pavić (1929–2009) and David Albahari (1948), who began to publish their first literary pieces a decade later than Kiš, whose debut had come in the 1960s. Indication of the difference between the ways in which they addressed the issue of ‘Borgesian fantasy’ will make it possible to identify the three sources – ‘tributaries’ – that gave rise to Serb postmodernism. The core part of the book analyses the work of three Serb writers considered representative of the movement, but belonging to three different generations. They also represent three different poetics, which continue the three lines of Serb postmodernism that I identify: ‘the literature of exhaustion’ (David Albahari, b. 1948, whose prose is the subject of Chapter Three, ‘The Biography Map. The Prose of David Albahari’); the Kišian tradition (the fiction of Radoslav Petković, b. 1953, discussed in Chapter Five, ‘The History Map. The Prose of Radoslav Petković’), and writing in the Pavić vein (Goran Petrović, b. 1961, whose work is reviewed in Chapter Six, ‘The Imagination Map. The Prose of Goran Petrović’). The transformation that these writers’ work underwent in the 1990s could be described as an update of the notion of a map. It features in their prose in various forms (as a motif – in Albahari, or as a model of novel-writing – with Petković and Petrović), but always in the context of reflection operating within the confines of the triad: history (time), geography (space), and language (forms of description of the other two). Its existence, brought about as a response to the disintegration of Yugoslavia and the war, did not, however, cause any transformation – in these writers’ works – of those features which I have identified as common for postmodernism. Thus, their works continued to record the ‘dislocation’ of experience – its dispersion, the impossibility of defining some clear-cut criteria of sense, the fragmentariness, the incoherence, the belief in the incomprehensible nature of reality – but they situated the source of that experience somewhere else. While, in the 1980s, it had been derived from the civilizational/cultural circumstances, what became the basis for experiencing reality to Serb writers in the 1990s was history, the course of which brought about not only a turn toward referentiality, but also an evident shift away from short non-narrative forms toward epic narratives (the only exception among all of the postmodernists being Radoslav Petković, primarily writing novels ever since his debut in 1979). The face taken on by reality in the early 1990s inevitably influenced the subject matter of the writing of the generation of authors who – in the 1980s, i.e. the time of their debuts – had tried to construct their literary world on the foundation of coarse postmodernity, on its globally universal signs extricated from the local reality, in spite of it as it were, ‘against the flow’, opposing the tendencies most prominent in the social space. Modern through and through, the reality of war and disintegration that surprised the postmodernists (and not only them) in the early 1990s brought reflection on the nature of that postmodernity back to the pages of their work, so that – from the new wartime perspective – it looked more like a ‘dream’ of postmodernity (or a modernity that keeps coming back), which is manifested by the flashbacks of history and the parallels used by the writers. Wishing to convey the dramatism and intensity of this experience, these authors reached for means that were new at least from the point of view of their own strategies, means which – although short of marking a poetological watershed that would justify proclaiming ‘the end’ of postmodernism – did make their works artistically successful projects, so that they became distinctive maps of their time.
