W tej pracy analizuję Teatr Stosowany w perspektywie socjologicznej jako narzędzie służące zmianie społecznej, jednocześnie stawiając pytanie o to w jaki sposób działania z pola sztuki mogą wpływać na zmianę społeczną. Charakteryzuję zjawisko Teatru Stosowanego i Teatru dla Rozwoju, koncentrując się przede wszystkim na stworzonym przez Augusto Boala Teatrze Forum. Opisuję funkcjonowanie Teatru Forum jako techniki bazującej na autobiograficznych historiach osób dyskryminowanych, która poprzez działania performatywne ma posłużyć zmianie na lepsze ich sytuacji. Rozpatruję Teatr Forum zarówno w aspekcie pracy warsztatowej grup tworzących scenariusze sytuacji, w których zachodzi zjawisko wykluczenia czy dyskryminacji, jak i w aspekcie prezentacji spektaklu, w czasie, którego widownia zaproszona jest do wejścia na scenę i odegrania możliwych, alternatywnych rozwiązań danego problemu społecznego. W fazie tworzenia spektaklu kluczowa jest praca na poziomie cielesnym poprzez skodyfikowane przez Augusto Boala ćwiczenia oparte na założeniu o polityczności ciała i gestów. W trakcie pokazu spektaklu, prywatne historie zostają przeniesione do przestrzeni publicznej. Wykreowana zostaje przestrzeń debaty, obywająca się na poziomie performatywnym, gdzie następuje przełamanie monologu na rzecz eksploracji nowych sposobów rozwiązania konfliktu. Praca metodą Teatru Forum może być procesem empowermentowym i emancypacyjnym na wielu poziomach - od cielesnego i emocjonalnego, poprzez tworzenie grup wsparcia, aż do poziomu legislatywnego, a także stwarzania alternatywnych modeli zachowań. Perspektywą teoretyczną jaką wybrałam do wyjaśnienia funkcjonowania Teatru Forum jest performatyka, traktująca odgrywanie, czy performowanie jako cechę ontologiczną świata społecznego. Teatr Stosowany w moim przekonaniu wykorzystuje konsekwencje takiego postrzegania świata w sposób użyteczny dla zmiany społecznej. W mojej pracy omawiam zwrot performatywny oraz rozwój performatyki jako obszaru zainteresowań nauk społecznych i humanistycznych obierając za istotne dla tej pracy trzy kategorie. Z tradycją językoznawczą (wraz z performatywem J. Austina) wiążę kategorię sprawczości, z zainteresowaniem antropologicznym kwestię transformacji, zmiany (za inspiracjami A. van Gennepa),a z tradycją socjologiczną pojęcia roli społecznej, scenariuszy społecznych oraz habitusu. Następnie wprowadzam pojęcie demokracji performatywnej, która według J.C. Alexandra miałaby być systemem pozwalającym na zaistnienie kontrperformansów. Takie podejście wiążę z kategoriami zaangażowanego, ucieleśnionego obywatelstwa opisanego przez Ch. Mouffe, gdzie nie jest ono rozpatrywane jedynie na poziomie legislatywnym, ale również w warstwie emocjonalnej i performatywnej. Porównuję również Teatr Forum do Action Research jako metody diagnozy problemów społecznych, która ma na celu ich rozwiązanie. Opisuję wspólne założenia teoretyczne tych dwóch wywodzących się z refleksji nad kryzysem demokracji koncepcji. Omawiam zmianę jaka zachodzi w definiowaniu roli osoby badanej i badającej oraz ich relacji w tak rozumianych badaniach interwencyjnych. Szczególnie ważnym elementem jest tutaj charakterystyka mechanizmów (re)produkcji wiedzy, gdzie dowartościowana ma zostać wiedza oddolna. Teatr Forum umieszczam również w kontekście etnografii performatywnej, która traktuje performans jako metodę poznania oraz jako reprezentację wiedzy. W ostatniej części pracy prezentuję wyniki moich badań terenowych, które przeprowadziłam w Ośrodku Teatru Uciśnionych "Jana Sanskriti", który od 25 lat pracuje metodami Teatru Forum w Zachodnim Bengalu w Indiach. Opisuję działalność ośrodka, w kontekście przedstawionych przeze mnie teorii, ze szczególnym uwzględnieniem działań na rzecz poprawy sytuacji społecznej kobiet. W tym rozdziale omawiam również kwestie metodologiczne oraz uwarunkowania i ograniczenia mojego badania, a także przedstawiam dalsze pytania badawcze.
Applied Theatre is analyzed in this thesis in a sociological perspective, as a tool for social change. Subsequently the question is raised: how can art influence social change processes. Applied Theatre and Theatre for Development are discussed, but emphasis is put mainly on Forum Theatre, which is a technique designed by Augusto Boal as a part of The Theatre of the Oppressed. I analyze Forum Theatre functioning as a tool which is based on the autobiographical stories of those who are discriminated against and aims to change their disadvantageous situation through performative action.Forum Theatre both in the aspect of workshops (in which the groups create scenarios of situations, where the exclusion or discrimination takes place), and in the aspect of interactive performances (when the audience is encouraged to enter the stage and enact possible, alternative actions that could solve the presented problem) are beyond the scope of this thesis. During the process of creating a performance the crucial aspect is to work on the body level using Boal’s exercises based on politicizing the body. In the second part of the process, which is an open performance, the private stories are transferred into public space and the performative debate is created. Forum Theatre work gives opportunity for empowerment and emancipation on many levels, starting from body and emotional aspects, through building support networks, until the legislative level, and creating alternative models of action. The theoretical background that I choose to explain Forum Theatre is Performance Studies approach, which considers performing as an ontological characteristic of the social world. Applied Theatre in my understanding uses the consequences of performative perception of the world in a pragmatic way for creating social change. I discuss performative turn as a field of interest of the social sciences and the humanities, challenging particularly three basic entities for these work categories: agency – which refers through linguistics to the theories of J.Austin; transformation and change – associated with A. van Gennep’s conceptions within the field of anthropology, and social role, social script and habitus corresponding to sociology.Subsequently I challenge the conventional approach to citizenship which is regarded only on a legislative level. I combine J.C. Alexander’s view on the performative democracy (a system that allows counterperformances) with Ch. Mouffe’s understanding of an engaged, embodied citizenship which is intertwined with emotions and performativity. Furthermore I analyze Forum Theatre as Action Research providing a description of their common theoretical backgrounds and defining them both as a diagnosis of social problems which aims at resolving them. Importantly, both of them are answers to the crisis of democracy. I shed some light on the change in definitions including the researcher’s status. Moreover I elucidate the ontological and epistemological assumptions of Action Research, focusing also on the (re)production of knowledge, where the grassroots knowledge is valued. I discuss as well Forum Theatre as performative ethnography, where performance is a method of perception as well as representation of knowledge.The last part of my work presents my field research in ‘Jana Sanskriti’ Center for the Theatre of the Oppressed, which has been working in Forum Theatre in West Bengal, India for more than 25 years. I discuss work at the Center in the context of presented theories, focusing on action for women. In this chapter I also describe methodological issues, conditions and limits of my study and I pose further research questions.
