Czternastowieczne witraże w kościele katedralnym p.w. Wniebowzięcia NMP we Włocławku. Wybrane zagadnienia formy i treści

The study deals with one of the rare of preserved examples of the Polish medieval stained glass: the fourteenth-century ensemble in the Włocławek cathedral. This small group of stained glass, remaining from one window, is the biggest ensemble in North Poland. The stained glass seems to be the most neglected of all branches of Polish medieval art. Also the stained glass in Włocławek, in spite of the relatively high artistic value and the multitude of research problems, have not achieved a due significance in scholars’ analysis. The aim of the separate chapters that deal with the selected research problem was to outline the broad context for the Włocławek glazing.One can assume, that the stained glass were originally located in the middle choir window - it means a location on the main church axis, in the central and prestigious place; what’s more, their formal and content features allow to regard them as a highly important element in the church decoration. In the paper I suggest the earliest possible dating of the stained glass. Formal aspects allow to associate them with the painting of the South-German region (in a broader sense) of ca. 1300-1340 – hence it seems possible that they were made at the very beginning of the works on the new cathedral in Włocławek (from 1340). It would allow to regard the glazing as a very important, or even crucial, element of the choir. The intention can be ascribed to the bishop Maciej of Gołańcza, who initiated the construction of the new cathedral. The local and broader artistic context was analyzed. The Włocławek stained glass is linked to the so called ‘stained glass workshops in Toruń’ almost always, however, the idea was here treated with some skepticism. Some content aspects were intensely talked over. The term ‘Biblia Pauperum” (‘Bible of the Poor’) seemed important; it is often used inaccurately, in a few meanings. The strictest meaning concerns a group of the typological manuscripts. These books sporadically inspired the stained glass. However, the meaning of this element in Włocławek ensemble is not very significant. It seems that the key to the analysis of the iconographical programme of the original central choir window is to place it in the development of the 12th-century French ‘Tree of Jesse windows’ in the important churches, then modified in Germany (e.g. so called ‘Biblical windows’). The stained glass in Włocławek seems to be an original and surprisingly late example of the continuation of this development.

Niniejsza praca omawia jeden z nielicznych zachowanych w Polsce przykładów średniowiecznego malarstwa witrażowego: czternastowieczne kwatery, znajdujące się w katedrze we Włocławku. Ten niewielki zespół, pozostałość przeszklenia jednego okna, jest największy spośród zachowanych w północnej Polsce. Witraże wydają się być najbardziej zaniedbane badawczo ze wszystkich dziedzin polskiej sztuki średniowiecznej; nie inaczej jest w przypadku witraży włocławskich, które mimo dość wysokiego poziomu artystycznego oraz mnogości problemów badawczych nie uzyskały jeszcze w analizach naukowych należnej im pozycji. Celem poszczególnych rozdziałów pracy, dotyczących wybranych problemów badawczych, było zarysowanie szerokiego kontekstu dla włocławskich przeszkleń witrażowych. Można przyjąć, że przeszklenia pochodzą ze środkowego okna prezbiterium – a więc ulokowane były na jego osi, w miejscu centralnym i prestiżowym, a ich walory formalne i treściowe uprawniają do uznania ich za element niezwykle istotny w wystroju kościoła. Ważnym założeniem pracy jest przyjęcie możliwie wczesnego datowania dzieła. Cechy formalne, pozwalające osadzić witraże włocławskie na tle malarstwa szeroko rozumianego obszaru południowoniemieckiego pierwszego czterdziestolecia XIV w., skłaniają do określenia czasu powstania na sam początek prac nad nową katedrą we Włocławku (kamień węgielny położono w 1340 r.). Jeżeli rzeczywiście wykonaniem witraży zajęto się krótko po zainicjowaniu budowy kościoła katedralnego, można by uznać, że z założenia miały być one istotnym, czy wręcz kluczowym, elementem prezbiterium kościoła. Intencję tę można przypisać biskupowi Maciejowi z Gołańczy, który był inicjatorem budowy nowej katedry.Analizie poddano miejsce witraży w lokalnym kontekście artystycznym. W niemal całej literaturze powtarza się przekonanie o przynależności witraży włocławskich do twórczości tzw. witrażowych warsztatów toruńskich, pojęcie to zostało tutaj jednak potraktowane z pewną dozą sceptycyzmu. Przy okazji poszukiwania analogii formalnych na obszarze południowoniemieckim, sporo uwagi zostało poświęcone próbom przedstawienia relacji, jakie dostrzec można między dziełami różnych gatunków malarstwa, powstającymi na tym obszarze w pierwszej połowie XIV stulecia. Szczególnie dużo uwagi poświęcono kilku problemom treściowym. Ważnym zagadnieniem wydał się pojawiający się w badaniach witraży, również tych we Włocławku, termin „Biblia Pauperum”. Jest on przeważnie stosowany nieściśle i w kilku znaczeniach, z których najbardziej uprawnione jest wiązanie go z grupą rękopisów typologicznych. Kodeksy te stanowiły niekiedy inspirację dla przedstawień witrażowych. W przypadku zespołu włocławskiego wątek ten okazuje się jednak mieć marginalne znaczenie. Kluczem do analizy programu pierwotnego przeszklenia centralnego okna prezbiterium wydaje się osadzenie witraży w ciągu rozwojowym, wywodzącym się z XII-wiecznych francuskich okien z przedstawieniem Drzewa Jessego w kościołach o wysokiej randze, który miał rozmaite modyfikacje niemieckie (m. in. tzw. okna biblijne). Witraże włocławskie wydają się być oryginalnym, i nietypowo późnym przykładem kontynuacji tej linii rozwojowej.