The System of a Legitimate Portion in the Polish Law in the Light of the Contemporary Social Reality

Tematem pracy jest analiza wielu problematycznych zagadnień związanych z funkcjonującym w Polsce modelem ochrony osób najbliższych spadkodawcy po jego śmierci – systemem zachowku. Praca dotyczy w szczególności problemu jego adekwatności do zachodzących współcześnie przemian społecznych oraz relacji do konstytucyjnej zasady swobody testowania. Kwestie te zostały omówione w kontekście obcych porządków prawnych, zwłaszcza prawa niemieckiego.Ochronę osób najbliższych spadkodawcy po jego śmierci na wypadek dokonania przez niego rozrządzeń całkowicie pomijających te osoby, czy też uwzględniających je w stopniu niewystarczającym, zapewniało już rzymskie prawo prywatne. Współcześnie taką ochronę przewidują wszystkie europejskie regulacje prawne, w tym i polskie prawo spadkowe, które przyznaje uprawnionym do zachowku roszczenie pieniężne przeciwko spadkobiercom zmarłego. Istnieje szereg koncepcji uzasadniających wkroczenie w ostatnią wolę spadkodawcy poprzez zapewnienie jego najbliższym korzyści wbrew jego woli. Najważniejszym motywem stojącym za ochroną najbliższych zmarłego jest chęć ochrony ich interesów oraz wzgląd na obowiązki wynikające z formalnych więzów rodzinnych (tzw. solidarność rodzinna), choć istnieją także inne próby uzasadnień istnienia instytucji zachowku takie jak np. pełnienie przez niego funkcji alimentacyjnej.Jakkolwiek motywy wprowadzenia zachowku do prawa polskiego pozostają w pewnym stopniu aktualne także i dziś, zachowek w swym obecnym kształcie zbytnio wkracza w swobodę testowania i w poszczególnych sytuacjach może doprowadzić do zniweczenia woli spadkodawcy. Stanowi on także nadmierne obciążenie spadkobiercy, na którym wskutek ustanowienia subsydiarnej odpowiedzialności za zachowek zapisobierców windykacyjnych i obdarowanych spoczywa w praktyce cały ciężar zaspokojenia roszczenia o zachowek. Ponadto błędne jest oparcie uprawnienia do zachowku tylko i wyłącznie na formalnych więzach łączących uprawnionego ze zmarłym, przy całkowitym pominięciu istnienia pomiędzy nimi więzi materialnych, statusu materialnego uprawnionego, czy też wielkości jego wkładu w majątek spadkodawcy.We współczesnym świecie dają się zaobserwować bardzo istotne zmiany społeczne, w szczególności zmiany w strukturze rodziny, które pełnią doniosłą rolę na płaszczyźnie prawa spadkowego. Coraz dłuższa przeciętna długość życia, liczne występowanie tzw. rodzin typu patchwork oraz tendencja do zanikania wielopokoleniowych rodzinnych majątków to tylko niektóre okoliczności, które powodują, że współcześnie zachowek funkcjonuje w realiach odmiennych od tych, które istniały na etapie jego uchwalania. Dziś nie jest już on optymalnym modelem ochrony osób najbliższych spadkodawcy i dlatego zmiany w obrębie tej instytucji są nieodzowne.W pracy przedstawiono dwie propozycje de lege ferenda. Pierwsza z nich polega na zastąpieniu modelu zachowku modelem roszczeń alimentacyjnych kierowanych do spadkobierców zmarłego. Z uwagi na to, iż w praktyce może to rodzić wiele poważnych problemów, jak i ze względu na zakorzenienie instytucji zachowku w tradycji prawa polskiego, druga z propozycji ogranicza się do pozostawienia zachowku jako jednorazowej wierzytelności pieniężnej z jednoczesnym wprowadzeniem wielu zmian jego poszczególnych cech.

The subject of the thesis is the analysis of many problematical matters related to the system of the protection of the closest family members of the deceased provided by the Polish law – a system based on a pecuniary claim against the heirs which can be described as a legitimate portion. The thesis especially concerns the problems of its adequacy to the contemporarily occurring social changes and its relation to the constitutional principle of the freedom to testate. These issues were discussed in the light of the foreign legal orders, especially of the German law.The Roman private law provided the protection of the closest family members of the deceased after his or her death when the deceased omitted these persons entirely or partially in the last will. Today such protection is provided by all the European legal orders, including the Polish law of succession, which ensures to the family members a pecuniary claim against the deceased’s heirs. There are many concepts justifying the limitation of freedom to testate by the ensuring to the deceased’s closest family members the benefits against his or her last will. The most significant reason justifying the protection of family members is the view to their interests and to the duties connected with the formal family ties (family solidarity) but there are also other justifications of such protection, e.g. the maintenance function.The reasons for the protection of the deceased’s family members in the Polish law are still partially live but this protection in its contemporary form restricts the freedom to testate too much and can lead to the frustration of the deceased’s last will. It is also too big financial burden for the heirs. It is not correct that the Polish system of the legitimate portion is based only on the formal family ties between the deceased and the member of his or her family and does not take into account the material relations between them, the financial status of the family member or his or her contribution into the household of the deceased.Currently we can see many very significant social changes, most notably in family structure, which are of great importance in the law of succession. The higher and higher life expectancy, new family forms like patchwork-families are only the examples which show that the current system of a legitimate portion has to work in different circumstances than those existing in the time of passing of the Polish Civil Code. Nowadays it is not the best system of protection of the deceased’s family members, so the changes of this legal institution are unavoidable.Two proposals de lege ferenda are described in the thesis. The first one is based on replacement of the system of a legitimate portion by the right to elective share. Considering many practical difficulties related to this system and the long tradition of the legitimate portion in the Polish law, the other proposal tends towards maintaining the aforementioned system with simultaneous introduction of many changes in its structure.