Stosowanie zasady poszanowania tożsamości narodowej w prawie Unii Europejskiej

Celem pracy jest omówienie stosowania zasady poszanowania tożsamości narodowej w prawie UE. Pierwszy rozdział dotyczy ewolucji zasady poszanowania tożsamości narodowej w prawie pierwotnym. Przeprowadzona analiza historyczno-prawna umożliwia wyodrębnienie trzech podstawowych funkcji zasady poszanowania tożsamości narodowej: nakazu poszanowania podstawowych funkcji państwa, nakazu poszanowania równości państw członkowskich wobec traktatów oraz nakazu poszanowania tożsamości narodowej (sensu stricto). Z uwagi na podnoszone w doktrynie ograniczenia analizy dogmatycznej, pozaprawną genezę pojęcia tożsamości narodowej, jak i ogólne reguły wykładnicze prawa unijnego, omówienie powyższych norm zostało dodatkowo uzupełnione o przedstawienie kontekstu psychospołecznego pojęcia tożsamości narodowej. W przeciwieństwie do abstrakcyjnej analizy tekstu prawnego przedstawionej w rozdziale drugim, trzecia część pracy trzeci ukazuje różnorodne sposoby zastosowania zasady poszanowania tożsamości narodowej (in concreto) przez sądy konstytucyjne państw członkowskich. Na tej podstawie dokonane zostanie wyodrębnienie trzech zasadniczych funkcji, jakie pełni zasada poszanowania tożsamości narodowej w orzecznictwie krajowym. Po pierwsze służy ona do wyznaczenia swoistej narodowej domeny zastrzeżonej - zakresu kompetencji, które nie podlegają przekazaniu instytucjom Unii Europejskiej. Zaliczają się do nich zasady naczelne konstytucji oraz prawa jednostki - esencjalia tożsamości konstytucyjnej, które, zdaniem Trybunału Konstytucyjnego, powinny być interpretowane zgodne z wywiedzionym z preambuły rozumieniem suwerenności, jako "odzyskanej możliwości samostanowienia o losie Polski". Po drugie na podstawie zasady poszanowania tożsamości narodowej wywodzone są różnorodne bariery i warunki dla pogłębiania procesu integracji europejskiej. W ich ramach można wyodrębnić dwie grupy. Pierwsza opiera się na założeniu prymatu krajowego prawa konstytucyjnego nad prawem UE. Natomiast w ramach drugiej abstrahuje się od tego rodzaju kategorycznych założeń, wskazując tylko na konkretne warunki, od których spełnienia możliwy jest udział państwa członkowskiego w procesie integracji europejskiej. Do tej grupy można zaliczyć fundamentalne zasady porządku konstytucyjnego (w szczególności zasadę demokratycznego państwa prawa) i niezbywalne prawa człowieka (gwarancyjne funkcje norm konstytucyjnych), które muszą być przestrzegane przez Unię Europejską. W końcu tożsamość narodowa stanowi źródło szczególnego wzorca kontroli prawa unijnego przez krajowe sądy konstytucyjne, którego przykładem jest skonstruowany w orzecznictwie niemieckiego Federalnego Trybunału Konstytucyjnego wzorzec Identitätskontrolle. Rozdział czwarty dotyczy metod wykorzystania zasady poszanowania tożsamości narodowej w postępowaniach przed Trybunałem Sprawiedliwości Unii Europejskiej. Wykazana zostanie funkcjonalna różnica pomiędzy aplikacją art. 4 ust. 2 TUE przez krajowe sądy konstytucyjne i Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej. Następnie wyodrębnione zostaną trzy zasadnicze sposoby zastosowania zasady poszanowania tożsamości narodowej, jako: samodzielnego środka derogacji podstawowych swobód rynku wewnętrznego (klauzula tożsamości narodowej), subsydiarną dyrektywę interpretacyjną wyjątków od podstawowych swobód rynku wewnętrznego oraz szczególny, narodowy podwyższony standard ochrony wartości Unii Europejskiej. Na podstawie orzecznictwa podjęta zostanie również próba rekonstrukcji warunków jakie Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej stosuje dla uznania dopuszczalności powołania się na art. 4 ust. 2 TUE w poszczególnych przypadkach. W zakończeniu zawarte jest podsumowanie głównych wniosków badawczych dotyczących zasady poszanowania tożsamości narodowej jako zasady ustrojowej Unii Europejskiej pełniącej kluczową rolę w równoważeniu procesu integracji europejskiej oraz najistotniejszych partykularnych narodowych interesów konstytucyjnych.

The main aim of this thesis is to discuss the application of the national identity clause in European Union law. The first chapter deals with the evolution of the national identity clause in the EU Treaties. This historical analysis enables us to distinguish three basic functions of the national identity clause: the duty to respect essential state functions, the duty to respect the equality of Member States before the Treaties and the duty to respect national identities of the Member States (sensu stricto). Given the limits of the legal-positivist approach, non-legal genesis of the notion of national identity as well as the general interpretation rules of EU law, the analysis in this chapter has been complemented within a psychosocial context. In contrast to the abstract analysis of legal texts in the first two parts of the thesis, the third chapter touches upon the diverse methods of applying the national identity clause (in concreto) by the constitutional courts of the different member states. This review leads to a distinction of three basic functions of the national identity clause in a national adjudication. Firstly, it is used to distinguish a specific national "domaines réservés" of competences which cannot be conferred upon the EU. They include basic constitutional rules and human rights - the essence of constitutional identity. According to the Polish Constitutional Tribunal, these are to be interpreted in the light of the sovereignty principle as understood in the preamble, that is "regained possibility of self-determination of the fate of Poland". Secondly, the national identity clause serves as grounds to diverse barriers and conditions set to the EU integration process. They include two groups. The first one is based on the assumption of the primacy of national constitutional law over the EU law, whereas the second only specifies certain conditions and benchmarks that must be meet in order to continue participation in EU integration. These are fundamental principles of constitutional order (mainly democracy and rule of law principles) and inalienable human rights that have to be respected by the EU. Finally, the national identity clause is a source of a specific constitutionality review model, with the German Federal Constitutional Court's Identitätskontrolle serving as the best example. The fourth chapter concerns the methods of applying the national identity clause in proceedings before the Court of Justice of the European Union (CJEU). It provides an opportunity to show a functional distinction between the application of article 4 (2) TEU by the national constitutional courts and the CJEU. Then, three main functions of the application of the national identity clause before the CJEU are presented: independent internal market freedoms derogation, subsidiary interpretation grounds to justify the internal market derogations specified in the Treaties and the specific national standard of the protection of the EU values. The analysis of the CJEU rulings will be used to present the rules and conditions of successful application of the national identity clause in EU law. The last part of the thesis is a presentation of the main conclusive remarks concerning the national identity clause as a basic principle of EU law that is crucial in balancing the European integration process and the particular fundamental national constitutional interests of the Member States.