Wyrodny świadek

Wychodząc od postulowanej przez Raula Hilberga dla opisu aktorów Zagłady triady sprawcy - ofiary - świadkowie (bystanders), autorka proponuje potraktować wielkie powojenne procesy sądowe związane z Zagładą jako metaforę kolektywnych prób zmierzenia się z przeszłością: dla społeczeństwa sprawców kluczowe byłoby postępowanie w Norymberdze, dla wspólnoty ofiar - osądzenie Eichmanna, a dla tożsamości polskich świadków - procesy z tzw. Dekretu sierpniowego wytaczane w sprawach o przemoc Polaków wobec Żydów podczas okupacji. W tej interpretacji modelowym polskim świadkiem Zagłady jest ktoś związany bliskimi więzami z pozwanym, często świadek fałszywy. Dlatego kluczowa w polskim kontekście staje się figura świadka wyrodnego, który świadczy na rzecz prawdy przeciwko swojej wspólnocie. W drugiej części artykułu prezentowane są obecne w polskiej kulturze wizerunki takich świadków kalających własne gniazdo.

Taking as a premise Raul Hilberg’s triad of the actors during the Shoah: perpetrators, victims and bystanders, I propose to apply its juridical aspect (perpetrators - accused; victims - plaintiffs; bystanders - witnesses) to interpret the trajectories of the emergence of collective post-war identities, especially in those societies which witnessed, in various ways, the Shoah. In this perspective, the big post-war Holocaust trials may be read as metaphors and symptoms of coming to terms with the past on a societal level. Thus, if the Nuremberg Trials were of critical importance for the society of perpetrators and Eichmann’s trial for the victims, for the Polish bystanders’ society, the model would be the trials against Poles accused of violence against Jews during the occupation, carried out on grounds of the Decree of 31 August 1944. During these trails, the families and neighbors of the accused testified, usually in favor of them. Thus, since the model Polish witness is a false one, closely tied with an accused by means of kinship, it is the figure of a dis- graceful witness, who testifies for the sake of truth against their community, that is essential for the difficult process of coming to terms with the past. In the second part of the paper, I present therefore some images of such Nestbeschmutzer in Polish visual culture and, finally, examine this figure in the context of the oral history project on Polish memory of the Shoah in which I myself participated.