Religion which can be used to everything : a review of Franz Overbeck’s Finis Christianismi

Celem tej recenzji jest analiza problemu wiary i historii w wybranych pismach Franza Overbecka. Overbeck (1837-1905), niemiecki teolog-agnostyk, historyk chrześcijaństwa, przyjaciel Fryderyka Nietzschego, opisuje w swoich pracach eschatologiczny i kontrkulturowy wymiar pierwotnego chrześcijaństwa. Dzieje Kościoła opierają się według niego na powolnym wypieraniu eschatologii oraz zastąpieniu jej konserwatywnym projektem podtrzymywania i stabilizowania zachodniej kultury i cywilizacji. Z tego powodu Overbeck – broniąc integralności chrześcijaństwa jako kulturowego fenomenu oraz jego uniwersalistycznego dziedzictwa - krytykuje zarówno współczesny mu protestantyzm kulturowy (A. Harnack) jak i postchrześcijańskie i nacjonalistyczne alternatywy (D.F. Strauss, P. Lagarde). W artykule wskazuję na aktualność Overbeckowskich zastrzeżeń wobec wszelkiej – tradycjonalistycznej, liberalnej i lewicowej - teologii politycznej z punktu widzenia chrześcijaństwa zorientowanego na eschatologię. Analizuję również dwie ścieżki recepcji myśli Overbecka w dwudziestowiecznych Niemczech: próbę odnowienia protestantyzmu jako religii stanu wyjątkowego (K. Barth) oraz krytykę teologii i sceptyczno-ironiczne pożegnanie z chrześcijaństwem (H. Blumenberg).

The aim of an article is to analyse a problem of belief and history in Franz Overbeck’s selected writings. Overbeck (1837-1905), a German theologian-agnostic and historian of Christianity, known also in regard to his close friendship with Friedrich Nietzsche, describes in his works the eschatological and countercultural dimension of an origin Christianity. During the history of the Church eschatology was slowly replaced by a conservative project with its aim to maintain and to stabilize the Western culture and civilization. For this reason Overbeck - defending Christianity as an integral cultural phenomenon and referring to its universalist heritage - criticizes representatives of the "cultural Protestantism" (A. Harnack) and post-Christian and nationalistic alternatives (P. Lagarde, D.F. Strauss). In my paper I argue that from the perspective of eschatological Christianity Overbeck’s remarks against traditionalistic, liberal and leftist political theology remain valid. I present also two separate ways of Overbeck’s reception in 20th-century German thought - a revival of Protestantism as a “state of exception” religion (K. Barth) and a critique of theology and a skeptical-ironic farewell to Christianity (H. Blumenberg).