Extra et infra muros : architectonic forms and functioning of two Dominican convents in Medieval Sandomierz

In 1226, in Sandomierz, which was then the second (after Cracow) most important town in Lesser Poland, a Dominican convent was founded. Soon, the friars erected a church of St James – definitely innovative at the time (made of bricks, with rich ceramic decorations and an elongated choir). The Tartar invasion of 1259 put an end to the functioning of the settlement surrounding the church and in 1286 the city was moved to a new place. Prince Leszek II the Black gave the Dominicans safe grounds within the city walls for a new cloister but the friars, instead of moving there, added a defensive tower to their church of St James. A new complex was built only in the second half of the 14th century and its church (of St Mary Magdalene) obtained rather conservative, non-mendicant forms, referring to the local collegiate church. For the following decades, an unusual situation of two Dominican convents functioning in parallel in a relatively small city could be observed. The goal of the paper is to analyse how the changing spiritual and social rules and economic conditions influenced the functioning of both convents within urban structures between ca. 1200 and 1500. In the first years of their presence in Sandomierz, the friars had support from princes and bishops, and the church of St James was a place of two significant cults – of St Hiacynth and of 49 martyrs. That probably influenced their decision to remain in the location outside the city walls, threatened by further attacks. At St Mary Magdalene, on the other hand, the Dominicans had to face the initial distrust of the citizens, who feared losing valuable grounds (already in the 15th century though, they became the main benefactors of the convent). Moreover, it seems that the differences between the old monastery favoured by the elites and its “bourgeois” competitor were reflected in the architecture of both convents.

W 1226 r. w Sandomierzu, który był wówczas drugim (po Krakowie) najważniejszym miastem Małopolski, powstał klasztor dominikanów. Wkrótce bracia wznieśli kościół św. Jakuba – zdecydowanie nowatorski na owe czasy (ceglany, z bogatą dekoracją ceramiczną i wydłużonym chórem). Najazd tatarski z 1259 roku położył kres funkcjonowaniu osady otaczającej kościół, a w 1286 roku miasto Sandomierz zostało ufundowane w nowym miejscu. Książę Leszek II Czarny przekazał dominikanom bezpieczny teren pod budowę nowego klasztoru w obrębie murów miejskich, ale zakonnicy zamiast się tam przenieść, dobudowali do swojego kościoła wieżę o cechach obronnych. Dopiero w drugiej połowie XIV w. powstał nowy zespół, a jego kościół (pw. św. Marii Magdaleny) uzyskał raczej zachowawcze, nie-mendykanckie formy, nawiązujące do miejscowej kolegiaty. Przez kolejne dziesięciolecia można było zaobserwować niezwykłą sytuację dwóch klasztorów dominikańskich funkcjonujących równolegle w stosunkowo niewielkim mieście. Celem artykułu jest analiza, w jaki sposób zmieniająca się duchowość oraz warunki ekonomiczne i społeczne wpłynęły na funkcjonowanie obu konwentów w ramach struktur miejskich w latach ok. 1200–1500. W pierwszych latach swojej obecności w Sandomierzu zakonnicy mieli poparcie książąt i biskupów, a kościół św. Jakuba był miejscem dwóch znaczących kultów – św. Hiacynta i 49 męczenników. To prawdopodobnie wpłynęło na ich decyzję o pozostaniu w miejscu poza murami miasta, zagrożonym kolejnymi atakami. Z kolei wewnątrz murów miejskich dominikanie musieli zmierzyć się z początkową nieufnością mieszczan, którzy obawiali się utraty cennych gruntów (choć już w XV w. stali się głównymi dobrodziejami klasztoru). Co więcej, wydaje się, że różnice między starym klasztorem, preferowanym przez elity, a jego „mieszczańskim” konkurentem, znalazły odzwierciedlenie w architekturze obu konwentów.