Rzeczownikowe formacje z pół- w ujęciu historycznym (na materiale słownikowym)

This article is dedicated to derivatives with the pół- unit that appears in general Polish. Such derivatives have already been the subject of researchers of Polish. In this text the author focused on two aspects: the morphological status of those derivatives and their historical development from the eldest times (the Old Polish period) until now. Contrary to appearances, not all derivatives with pół- are compounds. The analysis of their lexical and word-formation meanings leads one to the conclusion that many of them are simple derivatives in which the meaning of the pół- unit is far from the basic meaning, which is why it should be treated as a unit with the function of a prefix formant. Those formant meanings of pół- are of modification (more often) or mutation (more rarely) nature. The historical development of those derivatives is presented on the basis of lexical material. The derivatives have been functioning since the Old Polish times, but they have been changing both in terms of quality and quantity. SStp includes only 37 formations with pół-, but more and more of them appeared in later centuries. The highest increase in their number is noted in SW (almost a half of a thousand derivatives), after which their number has decreased (in SWJP there are 121 of them). Until now this has been a living and productive word-formation type. Three most important kinds of those formations have been distinguished in the historical perspective: 1) compounds with pół- meaning ‘a half’, which are relatively numerous and stable throughout the whole developmental period; 2) small categories (e.g. ‘one of two’, ‘the middle’, ‘a kind’), which are created by a small number of derivatives, but constitute their stem in that they are static in terms of quantity; 3) large and, at the same time, static categories, which are changing over time, i.e. they either significantly grow in number (‘not really’) or significantly decrease the number (‘a half with reference to measurements’ andexocentric compounds).

Artykuł poświęcony został derywatom z członem pół- występującym w polszczyźnie ogólnej. Derywaty takie były już przedmiotem badań polonistów, w niniejszym opracowaniu skupiono się na dwóch zagadnieniach: ich statusie morfologicznym oraz ich rozwoju historycznym od czasów najdawniejszych (okres staropolski) do współczesności. Wbrew pozorom nie wszystkie derywaty z pół- to złożenia, analiza ich znaczeń leksykalnych i słowotwórczych skłania do uznania wielu z nich za derywaty proste, w których człon pół- ma znaczenie zbyt już odległe od podstawowego, przez co traktować go należy jako człon o funkcji formantu prefiksalnego. Te znaczenia formantowe pół- mają charakter modyfikacyjny (częściej) lub mutacyjny (rzadziej). Rozwój historyczny tych derywatów przedstawiono na materiale słownikowym. Funkcjonują one od doby staropolskiej, jednak w przebiegu wieków zmieniały się zarówno ilościowo, jak i jakościowo. SStp zbiera tylko 37 formacji z pół-, jednak przybywa ich z każdym następnym wiekiem. Największy ich przyrost odnotowuje SW (blisko pół tysiąca derywatów), po czym ich liczba spada (w SWJP jest ich 121). Do dziś jest to typ słowotwórczy żywy i produktywny. W przekroju historycznym wyróżniono trzy najważniejsze rodzaje tych formacji: 1) złożenia z pół- o znaczeniu ‘połowa’, stosunkowo liczne i stabilne przez cały okres rozwojowy; 2) kategorie małe (np. ‘jeden z dwóch’, ‘środek’, ‘gatunek’), tworzone przez niewielką liczbę derywatów, ale jednocześnie stanowiące jego trzon, w tym sensie, że są one ilościowo statyczne; 3) kategorie duże, a jednocześnie dynamiczne, zmieniające się w czasie, tj. albo znacząco powiększające swą liczbę (‘niezupełnie’), albo wyraźnie ją zmniejszające (‘połowa' w odniesieniu do miar oraz złożenia egzocentryczne).