The oldest megalithic structures and their role in Neolithic transformations based on selected sites: Göbekli Tepe, Nabta Playa, and Atlit-Yam.

The discovery of the oldest known human-built sanctuary at Göbekli Tepe dating back to 9,500 years BC, the Nevalı Çori settlement in Turkey, and the ceremonial center at Nabta Playa, intermittently inhabited since 8,000 years BC, along with settlements in the Gebel Nabta and Bir Kiseiba region in Egypt, prompted a revision of our knowledge about the Neolithic period in Eurasia and Africa. Similarly, research on the Atlit-Yam site dating to around 7,000 years BC and the settlements along the Carmel coast in Israel has provided a substantial amount of information about the Neolithic era, a pivotal time in human development. What prompted nomadic hunter-gatherers to settle permanently, to start farming and breeding? Was the birth of religion a driving force for creating an organized community and finding new survival strategies? This study focuses on megalithic structures at selected sites and their ceremonial significance, along with potential astronomical connections. However, despite many years of research, these places still hide many secrets and are a source of inspiration for further exploration.

Odkrycie najstarszego znanego sanktuarium zbudowanego przez człowieka w Göbekli Tepe przed 9,5 tys. lat p.n.e., osady Nevalı Çori w Turcji oraz centrum ceremonialnego w Nabta Playa, zamieszkiwanego okresowo od 8 tys. p.n.e., osadnictwa w rejonie Gebel Nabta i Bir Kiseiba w Egipcie, zmusiło do rewizji poglądów o neolicie w Eurazji i Afryce. Podobnie badania stanowiska Atlit-Yam datowanego na 7 tys. p.n.e. i osadnictwa u wybrzeży Karmelu w Izraelu, dostarczyły ogromnej wiedzy o tym bardzo ważnym okresie dla rozwoju ludzkości. Co skłoniło nomadycznych łowców-zbieraczy do osiedlenia się na stałe, rozpoczęcia rolnictwa i hodowli? Czy narodziny religii były motorem do tworzenia zorganizowanej społeczności i szukania nowych strategii przetrwania? W niniejszej pracy skupiono się na megalitycznych strukturach występujących na wymienionych stanowiskach oraz ich znaczeniu ceremonialnym i ewentualnych związkach z astronomią. Jednak mimo długoletnich badań, te miejsca wciąż kryją wiele tajemnic i stanowią źródło inspiracji do dalszych poszukiwań.