Wybrane aspekty wizerunku żołnierza w Res Gestae Ammiana Marcellina

This thesis is dedicated to the analysis of literary image of soldier created in “Res gestae” by Ammianus Marcellinus. The first chapter briefly discusses status quaestionis, as well as the author and his work. The following chapters consist of text analysis and research polemic. Due to its extensiveness, the topic of battle narratives has been narrowed down to two main research areas: 1) dialogue with convention and literary tradition, 2) discussion with the so-called "face of battle" approach initiated by John Keegan. The last element of this work is an attempt at a literary characterization of the soldier's living conditions. The conducted analyzes lead to the conclusion that the extensive and multi-layered portrait of the soldier can be interpreted as an elaborate literary background for the main characters of Ammianus’ narrative. At the same time, it is not postulated that "Res gestae" should be solely seen in the light of convention and historiographic tradition. However, it is crucial to take into account the genre framework, which should be considered one of the key factors determining the shape and character of Marcellinus' work.

Niniejsza praca jest próbą opisu wybranych elementów charakterystyki postaci żołnierza w “Res gestae” Ammiana Marcellina. Pierwszy rozdział to krótkie omówienie stanu badań oraz sylwetki autora i jego dzieła. Rozdziały II-IV poświęcone zostały analizie poszczególnych kontekstów, w jakich historyk osadza wojsko. Z uwagi na swoją obszerność temat zawężony został do dwóch głównych obszarów badawczych. Pierwszemu z nich poświęcony został drugi rozdział pracy, w którym to koncentruję się na konwencjonalnej stronie portretu żołnierza w trakcie walki. Po krótkim wprowadzeniu dotyczącym rzeczywistej dynamiki bitwy oraz jej literackich przedstawień, zostają opisane teoretyczne motywacje skłaniające żołnierza do wykonania rozkazu. Są to przede wszystkim zretoryzowane passusy o wydźwięku moralizatorskim oraz epickim. Następnie przechodzę do analizy charakterystyki samej bitwy w kontekście jej dialogu z tradycją historiograficzną oraz wymogami retoryki. Pierwsza część trzeciego rozdziału została poświęcona polemice z K. Kagan, która to w pracy zatytułowanej “The eye of command” przypisuje Ammianowi sposób portretowania starć w duchu “face of battle” - podejścia zaproponowanego przez Johna Keegana. Postuluje on interpretację wyników bitwy w oparciu o doświadczenie szeregowych żołnierzy biorących w niej udział. Zdaniem Kagan autor “Res gestae” wychodzi z podobnych założeń prezentując batalie nie z perspektywy strategii, a przeżyć jej uczestników. Polemizuję z powyższą tezą wykazując istotność różnicy intencji autora tworzącego przekaz zgodny z wymogami gatunkowymi antycznej historiografii, a współczesnego historyka wojskowości. Żołnierskie doświadczenie z pola bitwy prezentowane przez Ammiana nosi, w mojej opinii, wyraźne znamiona konwencji literackiej i z całą pewnością nie jest częścią “raportu” w dzisiejszym rozumieniu tego słowa. W związku z tym impresje bitewne z “Res gestae” odczytuję prymarnie przez pryzmat założeń retoryki, przede wszystkim zaś mimesis. Następnie dyskutuję z J. E. Lendonem, który w swym artykule “Historians without history” agresywnie krytykuje prąd w badaniach nad historiografią antyczną skupiony właśnie na analizie warstwy literackiej tych dzieł. Jego podstawowym zarzutem jest ignorowanie przez badaczy intencji autorów starożytnych, którzy pisali swe dzieła chcąc przekazać prawdę, ergo kategorie opisu innych gatunków literackich są według niego nieprzystające do badań nad historiografią. Zarzut ten wydaje się mi się w znacznej mierze bezzasadny, co staram się wykazać. Druga część trzeciego rozdziału to analiza relacji bitewnych pod kątem zawartych w nich elementów opisów reakcji żołnierzy, które można by uznać za “psychologiczne”, z wyraźnym jednak podkreśleniem, że “face of battle” w ujęciu Ammiana jest kolejną techniką literacką mającą za zadanie unaocznienie odbiorcy relacjonowanych wydarzeń. IV i ostatni rozdział poświęcony został charakterystyce schyłkowej fazy bitwy oraz literackim “realiom” życia żołnierza. Dokonuję próby wyodrębnienia czynników, którym Ammian przypisywał kluczową dla osiągnięcia zwycięstwa rolę. Następnie analizuję impresjonistyczną narrację Ammiana portretującą zróżnicowane reakcje żołnierzy bezpośrednio po zakończeniu walki oraz ich stosunek do pokonanego przeciwnika. Ostatnim elementem niniejszej pracy jest zaś próba literackiej charakterystyki warunków życia na froncie. Podsumowując, rozbudowany oraz wielowarstwowy portret żołnierza należy, w mojej opinii, odczytywać jako kunsztowne tło literackie dla pierwszoplanowych postaci tej ambitnej narracji. Nie postuluję przy tym bynajmniej, by interpretować „Res gestae” wyłącznie w kluczu konwencji oraz tradycji historiograficznej, nie odbieram Ammianowi intencji przekazywania prawdy. Uwzględniam jednakże ramy gatunkowe, które w mojej ocenie należy uznać za jeden z kluczowych czynników decydujących o kształcie oraz charakterze dzieła Marcellina.