O polityczności sztuki Jerzego Beresia na tle politycznym

The oeuvre of Jerzy Bereś (1930-2012) is considered to be one of the most politically engaged in Polish art of second half of twentieth century. Its interpretation is facilitated by the context of post-war events, which led Poland to loose real independence. Massively distorted image of that time was propagated for nearly a half of century and nowadays the aftereffects are still noticeable. After second Soviet invasion of Poland in 1944, public awareness of a threat for the country’s independence was widespread. The process leading to annihilation of this knowledge took over a dozen years, tens of thousands people killed and hundreds of thousands repressed in various ways. After tragic experiences of German occupation, Polish citizens desired to get back to the life they once had. Nevertheless, the society was terrorised and subjected to total indoctrination. They began to slip more and more into torpor, lethargy which was a sort of self-preservation as well. People dreamed a dream whispered by the communist regime. Security Services were preventing any disruption of this sleep, using thousands secret agents and collaborators. Jerzy Bereś wanted to break that false dream. He engaged himself in disputation with the totalitarian reality in the field of art. Assuming that an important role of art is, among others, to make apparent what is invisible, the artist gave himself the most challenging task out of all possibilities. In Polish People's Republic, the issue pushed most deeply into the realm of shadow and invisibility was lack of real independence. Jerzy Bereś constantly strove to remind it and he bitingly criticised socio-political mechanisms prevailing in Eastern Bloc countries. The aim of his art was to provoke and induce to judging the reality around. The artist elaborated in numerous sculptures and actions an unique method of universalising local experiences. An emblem of his relation to the world was a white and red penis, present in his artworks through almost whole artistic career. His attitude was unique since most Polish artists of that time understood freedom in art as being not connected with politics. He had an opportunity to witness a process which seemed impossible to happen: the transition from a totalitarian system to democracy. The latter was an idealised myth for decades, elusive paradise with societal freedom and wealth. After the fall of communism in 1989 this myth collided with realities of market economy. Then, politicality of Jerzy Bereś’s art gained new, different meaning.

Twórczość Jerzego Beresia (1930-2012) uważana jest za jedną z najbardziej upolitycznionych w sztuce polskiej drugiej połowy dwudziestego wieku. Podstawę ramy interpretacyjnej dla tej twórczości wyznaczają wydarzenia po zakończeniu II wojny światowej, w wyniku których Polska utraciła realną niepodległość. Przez niemal pół wieku obowiązywał całkowicie zafałszowany obraz tego okresu, czego skutki odczuwamy do dzisiaj. Po wkroczeniu w 1944 roku armii sowieckiej na tereny Polski świadomość zagrożonej niepodległości była powszechna. Proces prowadzący do anihilacji tej świadomości trwał kilkanaście lat, pochłonął dziesiątki tysięcy zabitych, setki tysięcy ludzi represjonowano w rozmaity sposób. Społeczeństwo, które po tragicznych doświadczeniach okupacji niemieckiej spragnione było powrotu do normalnego życia, zostało sterroryzowane i poddane totalnej indoktrynacji. W rezultacie zaczęło zapadać w coraz głębszy, będący także formą samoobrony letarg, podczas którego śniło sen suflowany przez komunistyczny reżim. Służby Bezpieczeństwa przy pomocy tysięcy tajnych agentów pilnowały, aby nikt tego letargu nie zakłócał. Jerzego Bereś chciał go przerwać, podjął na terenie sztuki spór z rzeczywistością totalitarnego państwa. Jeżeli uznamy, że jednym z ważniejszych zadań sztuki jest czynienie widzialnym tego, co niewidoczne, to artysta postawił przed sobą najtrudniejsze z możliwych zadań. Sprawą najgłębiej zepchniętą w sferę niewidzialności była w PRL kwestia braku realnej niepodległości. Bereś uparcie próbował o tym przypominać, poddawał również zjadliwej krytyce panujące społeczno-polityczne mechanizmy. Jego sztuka miała prowokować do osądu rzeczywistości. W dziesiątkach rzeźb i akcji artysta wypracował oryginalny sposób uniwersalizacji lokalnych doświadczeń. Emblematem postawy artysty wobec świata stał się biało-czerwony fallus, pojawiający się w jego pracach przez całą niemal twórczość. Prezentował postawę wyjątkową, polscy artyści tego czasu przez wolność w sztuce rozumieli na ogół wolność od polityki. Dane mu było doświadczyć tego, co wydawało się niemożliwe: przejścia od systemu totalitarnego do demokracji. Przez dekady demokracja była wyidealizowanym mitem, nieosiągalnym rajem gwarantującym społeczeństwu wolność i zamożność, po 1989 roku mit zderzył się z realiami życia społecznego. Polityczność sztuki Beresia nabrała wówczas innego charakteru.