Niniejsza monografia jest poświęcona opisowi i porównaniu mechanizmów derywacji słowotwórczej, działających w niespokrewnionych ze sobą językach: arabskim (semickim z rodziny afroazjatyckiej) i polskim (słowiańskim z rodziny indoeuropejskiej) w ujęciu kontrastywnym, na podstawie formacji rzeczownikowych. W strukturze tej klasy leksemów odbijają się wszystkie mechanizmy funkcjonowania systemu słowotwórczego, a ponadto obejmuje ona dużą liczbę typów słowotwórczych oraz znaczeń derywatów. Wartość przeprowadzonej analizy polega na obiektywnym i równoprawnym zestawieniu zarówno znaczeń, jak i form obecnych w badanych językach oraz traktowaniu słowotwórstwa każdego z nich w sposób równorzędny. Po raz pierwszy przyjęto założenie o ukierunkowaniu badań od planu treści do planu struktury (dotychczasowe badania arabistyczne były skupione głównie na formie derywatów), a w konsekwencji jako podstawowe jednostki opisu zastosowano kategorie słowotwórcze wyznaczone na podstawie semantyki derywatów. Zastosowano założenie, że wyrazy pochodne są ekwiwalentami struktur składniowych, a relacje między tematem słowotwórczym a formantem są analogiczne do relacji między odpowiadającymi im składnikami zdania, funkcjonującymi w ramach określonej struktury predykatowo-argumentowej. Tworzenie nazw jest przekształcaniem tej struktury w grupę nominalną ze względu na któryś z argumentów, np. subiekt, obiekt, rezultat, miejsce, czas itd. Tak ukonstytuowane kategorie umieszczono w dwóch grupach, w zależności od typu podstawy słowotwórczej: derywaty odczasownikowe oraz odimienne – odrzeczownikowe i odprzymiotnikowe. Uwzględnione zostało przy tym zjawisko motywacji, istotne z punktu widzenia ustalania wzajemnych relacji między derywatem a jego bazą. Wyodrębniono następujące kategorie słowotwórcze (przy wyrażonym lub niewyrażonym predykacie): nazwy subiektów; nazwy obiektów i rezultatów; nazwy środków czynności; nazwy miejsca i czasu; nazwy abstrakcyjnych, cech, czynności i stanów; nazwy żeńskie; nazwy deminutywne; nazwy augmentatywne. Każda z nich jest reprezentowana w obu porównywanych systemach językowych i obejmuje mniej lub bardziej liczne klasy derywatów odczasownikowych i (lub) odimiennych, czyli typy słowotwórcze. W języku polskim są one zwykle znacznie liczniejsze niż w języku arabskim. W przypadku języka polskiego w derywacji rzeczownikowej, opartej na morfemach ciągłych, ma zastosowanie głównie derywacja sufiksalna, przy czym liczba formantów tego rodzaju stosowanych w obrębie każdej kategorii jest bardzo duża. Wśród ogromnej liczby formantów sufiksalnych większość to morfemy wielofunkcyjne, stosowane do tworzenia derywatów należących do różnych kategorii słowotwórczych. Współcześnie obserwuje się także wzrost liczebności derywatów niesufiksalnych, takich jak formacje prefiksalne oraz formacje będące wynikiem derywacji paradygmatycznej. W języku arabskim duże znaczenie ma derywacja transfiksalna lub transfiksalno-prefiksalna oparta na morfemach nieciągłych, której efektem są schematy wyrazowe stanowiące wzory strukturalne leksemów należących do danej kategorii słowotwórczej. Derywacja sufiksalna ma niewielkie znaczenie – w derywacji rzeczownikowej stosowana jest w tworzeniu odrzeczownikowych nazw abstrakcyjnych cech, czynności lub stanów. Ogromną rolę pełni natomiast derywacja paradygmatyczna, polegająca na przeniesieniu przymiotników lub mających fleksję przymiotnikową imiesłowów czynnych oraz biernych do paradygmatu rzeczownikowego. Jest nie tylko uzupełnieniem tradycyjnych technik słowotwórczych, ale staje się w systemie słowotwórczym języka arabskiego jednym z jego głównych mechanizmów. W ten sposób fleksja staje się techniką pomocniczą derywacji.
This monograph gives description and comparison of derivational mechanisms operating in mutually unrelated languages: Arabic (Semitic branch of Afro-Asiatic language family) and Polish (Slavonic branch of Indo-European language family), in contrastive perspective, based on nominal forms. In noun derivation there are present all the mechanisms of derivational system, numerous derivational patterns as well as types of meanings of derivates. The value of this analysis comes from the objective and made on equal terms comparison of meanings and forms present in the examined languages. For the first time such an analysis is based on semantic criteria (previous researches of Arabic language were focused mainly on forms of derivates); in consequence as basic description units it applies derivational categories defined on the basis of the semantics of derivates. It was also assumed, that the derived words are equivalents of syntactic structures, and the relations between derivative base and formative are analogous to relations between corresponding sentence constituents functioning in particular predicate-argument structures. Producing names is a transformation of that type of structure into nominal group determined by one of the arguments, e.g. subject, object, result, place, time etc. The categories established in this way were divided into two groups, depending on the particular type of root word: adverbial derivatives and adnominal derivatives (derived from nouns or adjectives). The analysis describes the phenomenon of motivation, relevant to establishing mutual relations between derivate and its basis, ignored by former analyses of Arabic. There were distinguished following derivational categories (with explicit or implicit predicates): names of subjects; names of objects and results; names of means of actions; names of place and time; names of abstract features, actions and states; female names; diminutive names; augmentative names. Each of them is represented in both language systems and includes more or less numerous classes of adverbial and (or) adnominal derivates (derivational patterns). In Polish language they are usually much more numerous than in Arabic. Noun derivation in Polish (mainly suffix) is based mainly on continuous morphemes, and in every category suffix formants are very numerous. Most of suffix morphemes are multifunctional, i.e. are used for producing derivates belonging to various derivational categories. Today we can observe an increase of number of non-suffix derivates, such as prefix forms and forms that result from paradigmatic derivation. In Arabic the transfix and transfix-prefix derivations are of a great importance. They are based on uncontinuous morphemes, and result in word schemes being structural patterns of lexemes included in particular derivational category. The suffix derivation is of much less importance – in nominal derivation it is used for producing adnominal names of abstract features, actions or states. At the same time paradigmatic derivation is of an immense importance; it consists of transferring adjectives or active/passive participles having adjectival inflection, into nominal paradigm. It is not only a supplementation to traditional derivative techniques, but becomes one of the principal mechanisms of Arabic derivational system. In this way inflection becomes an auxiliary technique of derivation.
