Kosmopolityzm awangardy a możliwość pisania regionalnej historii literatury : przypadek "Zenitu" i "L’Art Contemporain - Sztuka Współczesna"

The avant-garde movements of Central and Eastern Europe are often confronted with the accusation of imitating Western European as well as Russian models. In response to such accusations, they emphasize their cosmopolitan approach to the avant-garde project. This attitude is manifested in a number of journals, multilingual and transnational in character (Contemporary Art - L’art contemporain, Zenith and Integral published in Poland, former Yugoslavia (currently Serbia) and Romania, respectively). In my analysis of the Polish avant-garde journal Sztuka współczesna - L’art contemporain (Contemporary Art - L’art contemporain), launched in 1929 by Jan Brzękowski, I address the relation between French surrealism and Brzękowski’s metarealism by presenting his conception as a manifestation of critical iteration. In my examination of the Serbian journal Zenit (Zenith), I show the ways in which the Eastern European avant-garde tried to demystify and dismantle the myths of modern art conceived by Western European artists. In my article I give consideration to the following: the function of avant-garde journals as a binding force between various centers of avant-garde activity, their role as a platform for Western ideas subject to revision and/or modification by Central European avant-gardists (the problem of influence), as well as their critical/uncritical approach towards these novelties. Of great significance will be the question of the programmatically transnational character of the avant-garde, in the context of which, at least theoretically, the quest for influence while evaluating this phenomenon should be dismissed as irrelevant. Quite conversely, however, it gets consolidated.

Awangardy krajów Europy Środkowej i Wschodniej mierzą się przede wszystkim z zarzutem naśladownictwa wobec wzorów zachodnioeuropejskich oraz rosyjskich. Niejednokrotnie próbują więc akcentować swoje kosmopolityczne nastawienie poprzez publikację wielojęzycznych i transnarodowych czasopism (polska "Sztuka współczesna - L’art contemporain", serbski "Zenit" czy rumuński "Integral"). Analizując polsko-francuski przypadek "Sztuki współczesnej", założonej przez Jana Brzękowskiego w 1929 roku, chciałabym zastanowić się nad problemem podejmowania przez polskich artystów kwestii proponowanych przez francuskich kolegów na zasadzie krytycznego powtórzenia (przypadek surrealizmu i metarealizmu), a także rozważyć sprzeczność, która rodzi się w momencie czytania awangardy przez pryzmat kategorii regionalnych. Tekst jest zatem próbą rozwiązania owej sprzeczności poprzez pokazanie swoistości kosmopolityzmu awangardy polskiej jako specyficznej strategii krytycznej (obecnej także w działaniach jugosłowiańskich zenitystów). Konieczne będzie więc rozważenie następujących kwestii szczegółowych: traktowania czasopism awangardowych jako swoistego łącznika pomiędzy poszczególnymi ośrodkami działania awangardzistów, podejmowanej przez nie funkcji miejsca prezentacji idei zachodnich, które mogą zostać podjęte przez artystów Europy Środka (zagadnienie wpływu), a także krytycznego/bezkrytycznego podejścia do owych nowin. Istotna okaże się też kwestia programowo ponadnarodowego charakteru awangardy, który - teoretycznie - powinien wykluczać dyskurs wpływologiczny w myśleniu o tym zjawisku, a tymczasem jedynie go wzmacnia. Zadanie pytania - czy jest możliwa historia awangardy Europy Środkowej i Wschodniej - pozwoli być może na zaproponowanie innego niż, zdominowany przez pojęcie naśladowania, modelu myślenia o sztuce eksperymentalnej naszej części Europy.